Tradycje ograniczania prawa do czytania sięgają zamierzchłych czasów. Wystarczy przywołać Indeks Ksiąg Zakazanych, który jasno wskazywał, których dzieł nie wolno czytać, najlepiej w ogóle nie dotykać. Cenzorzy mieli masę roboty również w czasach nam bliższych. Ot chociażby władze komunistyczne uwielbiały zakazywać książek, które podejrzewano o treści wyśmiewające jedyny słuszny system. Niestety proceder trwa nadal i wcale nie dotyczy tylko pogrążonych w komunizmie krajów. W 2007 roku Roman Giertych próbował w Polsce wskazać tytuły, których nie powinno czytać się w szkołach. Takie praktyki są natomiast na porządku dziennym w Stanach Zjednoczonych. Właśnie teraz na całym świecie trwają akcje piętnujące cenzurowanie książek, zachęcające do kupowania i czytania tytułów zakazanych, pielęgnowania wolności słowa. Szanowni Państwo nastał Tydzień Zakazanych Książek.
Tydzień Zakazanych Książek (Banned Books Week) po raz pierwszy został zorganizowany w 1982 roku, a wynikł z nagłego i mocno niepokojącego wzrostu liczby tytułów trafiających na listę zakazanych w amerykańskich szkołach, bibliotekach i księgarniach. Od tego czasu co roku w ostatnim tygodniu września organizowane są różnego rodzaju akcje wskazujące na ten dość istotny problem i promujące ważkość wolności czytania.
Książki dawniej kwestionowane były najczęściej z powodów ideowych, dziś coraz częściej zwraca się uwagę na negatywne efekty kształtowania umysłu młodego czytelnika, w tym wpajanie mu niewłaściwych postaw życiowych. W 2016 roku zakazano na przykład This One Summer z racji przynależności bohaterów do społeczności LGBT oraz ekspozycji narkotyków, Looking for Alaska za niedwuznaczne sceny seksu, które mogłyby zachęcić młodzież do eksperymentowania, a Eleanor & Park za obraźliwy język.
Przygotowaliśmy dla Was listę piętnastu tytułów, które w taki czy inny sposób były kiedykolwiek zabronione. To jest oczywiście wierzchołek góry lodowej – liczba książek ostro potraktowanych przez różnego rodzaju komisje idzie w setki, jeśli nie tysiące. Tych piętnaście przypadków dość przekrojowo wskazuje, co w książkach może się ludziom nie podobać, a jednocześnie przez wzgląd na ich status czy znaczenie powinno trafić na listę must read każdego czytelnika.
451 stopni Fahrenheita – Ray Bradbury
Ray Bradbury w swojej książce wskazywał na problemy rosnącej dysfunkcji społeczeństwa amerykańskiego z połowy XX wieku. Opisał świat, w którym czytanie jest zakazane, książki się pali, a jakiekolwiek przejawy krytycznego myślenia są piętnowane. Dość ironiczne jest, że powieść była przez blisko trzynaście lat wydawana i sprzedawana w ocenzurowanej wersji, z której wycięto aż siedemdziesiąt pięć fragmentów.
Folwark zwierzęcy – George Orwell
Klasyczna opowieść o zwierzętach przejmujących władzę w folwarku. W zamierzeniu autora książka w alegoryczny sposób przedstawia stalinizm i jednocześnie przestrzega przed każdą formą totalitaryzmu. Przez wzgląd na jej antyrosyjski charakter Orwell miał ogromny problem ze znalezieniem dla niej wydawcy. Książka ukazała się drukiem dopiero po drugiej wojnie światowej. Po wydaniu książka oczywiście została zakazana na terenie Związku Radzieckiego i innych komunistycznych państw. W 2002 roku Emiraty Arabskie również obłożyły powieść zakazem. Powodem było przedstawienie w Folwarku zwierzęcym gadających świń, co stoi w sprzeczności z islamskimi wartościami. Książka nadal jest zakazana w Korei Północnej, a w Wietnamie funkcjonuje jej ocenzurowana wersja.
Szatańskie wersety – Salman Rushdie
Głośna i kontrowersyjna powieść w części inspirowana biografią Mahometa. Wielu muzułmanów uważa treści w niej zawarte za bluźniercze dla islamu. W 1989 roku została wydana fatwa, która napiętnowała zarówno książkę i autora, jak również każdego, kto przyłożył rękę do jej rozpowszechniania. W wyniku fatwy został zamordowany japoński tłumacz, włoski prawie zginął, a w kilku wydawnictwach podłożono bomby. Szatańskie wersety są zakazane w następujących krajach za bluźnierstwo wobec islamu: Bangladesz, Egipt, Indie, Iran, Kenia, Kuwejt, Liberia, Malezja, Papua Nowa Gwinea, Pakistan, Senegal, Singapur, Sri Lanka, Tanzania, Tajlandia.
Oliver Twist – Charles Dickens
Historia młodego sieroty, który trafia pod opiekę starego Fagina często była oskarżana o przemycanie antysemickich treści, a do Charlesa Dickensa przyległa łatka rasisty. Całe zamieszanie było spowodowane właśnie postacią Fagina, który w pierwszych trzydziestu ośmiu rozdziałach został określony dwieście pięćdziesiąt siedem razy jako Żyd, podczas gdy pochodzenie czy wyznanie pozostałych bohaterów właściwie w ogóle nie było wspominane. Biograf Dickensa G. K. Chesterton uważał to za wierutną bzdurę, ale fama poszła w świat. W 1949 roku grupa żydowskich rodziców w Nowym Jorku oskarżyła miejską radę edukacji, domagając się wycofania utworu ze szkół.
Lolita – Vladimir Nabokov
Fascynacja niedojrzałymi dziewczynkami, nimfetki, erotyczna obsesja na punkcie tytułowej Lolity, pedofilia – to pierwsze, z czym kojarzy się książka Nabokova. Mimo pięknego języka, licznych odwołań kulturowych oraz kunsztownie rysowanego obrazu współczesnego Nabokovi społeczeństwa USA, przez jej kontrowersyjny główny motyw najpierw miała problemy ze znalezieniem wydawcy, później wielokrotnie była szykanowana i cenzurowana. Obsceniczność Lolity sprawiła, że powieść była zakazana we Francji, Wielkiej Brytanii, Argentynie, Nowej Zelandii i Południowej Afryce.
Lot nad kukułczym gniazdem – Ken Kesey
Autor pokazał w swojej powieści okropieństwa osadzenia w szpitalu psychiatrycznym, zwrócił uwagę na problemy ludzi zamkniętych na oddziałach, opowiedział o zniewoleniu i tęsknocie za wolnością. Opisując brutalny świat, nie uciekał od mocnych słów. I właśnie to stało się powodem zakazania książki w wielu amerykańskich szkołach. Utwór miał poza tym gloryfikować działalność przestępczą, a opisy brutalności przyczynić się miały do zepsucia młodzieży.
Grona gniewu – John Steinbeck
Steinback osadził powieść, która przyczyniła się do uzyskania przez autora nagrody Nobla, w czasach Wielkiego Kryzysu. W wyniku suszy i ekonomicznych problemów rodzina najemnych farmerów musi szukać nowego domu w Kalifornii. Tam planują szukać pracy, ziemi, godności i przyszłości. Książka wywołała ogromne oburzenie władz lokalnych stanów Kalifornii i Oklahomy. Uznano, że Steinback swoją twórczością szerzy nieprawdę i szkodzi gospodarce opisanych w książce terenów. Skontrowano powieść obelgami, zaprzeczeniami, w całości gołosłownymi. Ostatecznie powołano komisje badawcze, które potwierdziły prawdziwość treści zawartych w powieści.
Buszujący w zbożu – Jerome David Salinger
Holden Caulfield po tym jak zostaje wydalony ze szkoły średniej, błąka się po ulicach Nowego Jorku. Książka była pisana z myślą o dorosłym czytelniku, teraz jest omawiana w liceach i szkołach wyższych, a główny bohater stał się ikoną nastoletnich buntowników. Z powieścią Salingera wiązało się sporo kontrowersji, których główną przyczyną był wulgarny język protagonisty, ale także promowanie lekceważenia wartości rodzinnych i moralnych nakazów oraz zachęcanie do buntu, picia alkoholu, palenia, posługiwania się kłamstwem. W latach 1961–1982 powieść była najbardziej cenzurowaną książką w amerykańskich szkołach średnich i bibliotekach. Według Stowarzyszenia Bibliotek Amerykańskich, Buszujący w zbożu zajął 13. miejsce na liście najbardziej napiętnowanych książek wydanych w latach 1900–2000.
Ulisses – James Joyce
Z jednej strony arcydzieło modernizmu, z drugiej szalenie nieprzyzwoita powieść. Joyce skupia się na wędrówce głównego bohatera po Dublinie i pochyla się nad jego przemyśleniami. Książka na wielu płaszczyznach nawiązuje do homeryckiej Odysei. Do 1936 roku była zakazana w Wielkiej Brytanii, częściowo również w Stanach Zjednoczonych przez wzgląd na mocno seksualny wydźwięk. W Australii była zakazana w latach 1929 do 1937, a później przez kilkanaście lat czytać ją mogły jedynie osoby w wielu powyżej osiemnastego roku życia.
120 dni Sodomy – Markiz de Sade
Najsłynniejsze dzieło markiza de Sade. Co ciekawe autor nie był świadomy, że jego książka przetrwała atak na Bastylię – wierzył, że przepadła na zawsze. Opowiedział w niej głosem czterech prostytutek o stu dwudziestu dniach niczym niepohamowanej orgii seksualnej opierającej się tylko na zakazanej przez kościół katolicki sodomii. Książkę opublikowano dopiero na początku XX wieku. Szybko została przetłumaczona na wiele języków, w tym: japoński, angielski, hiszpański, niemiecki i rosyjski. Jest uznawana za wysoce kontrowersyjną, a część krajów całkowicie jej zakazało przez tematykę wyraźnej przemocy seksualnej i ekstremalnego okrucieństwa, np. Australia w 1957 roku. Mimo to książka nadal pozostaje ważnym dziełem dla literaturoznawców i historyków.
Alicja w Krainie Czarów – Lewis Carroll
Książka, o której każdy chociaż słyszał. Opowiada historię Alicji, która podążając za białym królikiem, trafia do krainy wypełnionej sennymi dziwami. Maciej Słomczyński w przedmowie do swojego tłumaczenia pisał, że jest to zapewne jedyny wypadek w dziejach piśmiennictwa, gdzie jeden tekst zawiera dwie zupełnie różne książki: jedną dla dzieci i drugą dla bardzo dorosłych. Ta piękna opowieść została w 1931 roku zakazana w prowincji Hunan w Chinach. Powodem była antropomorfizacja zwierząt. Cenzor Ho Chien twierdził, że przypisanie ludzkiego języka zwierzętom jest obrazą dla ludzkości. Bał się, że dzieci zaczną postrzegać zwierzęta na tym samym poziomie co ludzi, a to było niedopuszczalne!
Zwrotnik Raka – Henry Miller
Powieść Amerykanina przedstawia świat paryskiej bohemy. Autor ucieka często w wątki erotyczne, używa przy tym niedwuznacznego i wulgarnego języka. Sam Miller określał ją jako zniewagę wyrządzoną siedmiu fundamentalnym wartościom i symbolom kultury: Sztuce, Bogu, Człowieczeństwu, Przeznaczeniu, Czasowi, Miłości i Pięknu. W 1937 Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych obłożył książkę zakazem publikacji na terenie USA. Nie można było jej nawet wwieźć do kraju! Zakaz cofnięto dopiero w roku 1964, kiedy to powieść doczekała się swojej pierwszej oficjalnej amerykańskiej publikacji.
Doktor Żywago – Borys Pasternak
Powieść Pasternaka krytykowała życie w Rosji po rewolucji lutowej i październikowej. W 1958 roku przyznano autorowi nagrodę Nobla, której jednak zdecydował się nie odebrać przez wzgląd na nagonkę władz komunistycznych oraz namowy swojej kochanki. Pasternaka usunięto ze Związku Pisarzy, postulowano jego deportację, publikowano napastliwe artykuły w prasie. Nobel został odebrany dopiero przez jego syna w 1989 roku.
Kolor purpury – Alice Walker
Alice Walker za tę powieść otrzymała nagrodę Pulitzera. Skupia się w niej na życiu Afroamerykanki w stanie Georgia w latach trzydziestych ubiegłego wieku, pokazując przede wszystkim nadzwyczajnie niską pozycję kolorowych w społeczeństwie amerykańskim. Książka często znajdowała się na celowniku cenzorów. Uplasowała się na siedemnastym miejscu listy najbardziej kwestionowanych książek lat 2000–2009. Poza trudnymi tematami rasizmu dotykała również w sposób bezpośredni problemów przemocy wobec kobiet, gwałtu i kazirodztwa.
Jądro ciemności – Joseph Conrad
Jądro ciemności powstało pod wrażeniem ponurych aspektów kolonializmu, których Joseph Conrad doświadczył sam, odwiedzając Wolne Kongo w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku. Podróżując przez kraj drogą rzeczną był świadkiem niezliczonych okrucieństw, aktów niesprawiedliwości i korupcji, powodowanych przez działalność europejskich kompanii, co rozwiało jego iluzje dotyczące kolonializmu. Ostatecznie jednak książka była atakowana za rasistowski wydźwięk, wzbudzała konsternację i oburzenie.
Autor: Oskar Grzelak
