Był uznawany za jednego z najwybitniejszych autorów XX wieku, ale jego nazwisko trafiało na pierwsze strony gazet także z powodu licznych kontrowersji. Mario Vargas Llosa wiódł barwne życie, zmarł w wieku 89 lat.
Mario Vargas Llosa, a właściwie Jorge Mario Pedro Vargas Llosa Marqués de Vargas Llosa przyszedł na świat 28 marca 1936 w Arequipie w Peru jako jedyne dziecko Ernesta Vargasa Maldonada oraz Dory Llosy Urety. Potem rodzina przeprowadziła się do Boliwii, a następnie powróciła do Peru i osiedliła się w Limie.
Zaczął tworzyć opowiadania i wiersze jako nastolatek, ale w zdominowanym przez kult macho społeczeństwie literaturę uznawano za domenę kobiet. Ojciec zaniepokojony „nieodpowiednimi” zainteresowaniami syna wysłał go do szkoły wojskowej. Pisarz spędził w niej dwa lata, a przeżycia zainspirowały go do napisania pierwszej powieści „Miasto i psy” (1963). To historia kadetów, którzy buntują się przeciwko karom cielesnym, dyscyplinie oraz starszym rocznikom, a rzekomo elitarna szkoła ukazana jest jako miejsce pełne przemocy i anarchii. Tytułowe psy to pogardliwe określenie uczniów pierwszego roku. Pisarz ukazał w powieści konflikty klasowe i rasowe oraz bezlitośnie krytykował bezduszny militaryzm, co spotkało się z tak ostrym oburzeniem peruwiańskich wojskowych, że egzemplarze książki publicznie spalono na dziedzińcu szkoły. Publikację uważa się za kamień milowy w rozwoju powieści hispanoamerykańskiej, powieść doczekała się ważnych nagród i trafiła na listę 100 najlepszych powieści XX wieku w języku hiszpańskim tygodnika „El Mundo”.
Pobyt w szkole pisarz wspominał jako koszmar, a choć miała go wyleczyć z zainteresowania literaturą, to w czasie uczęszczania do niej Vargas Llosa pisał listy miłosne do dziewczyn innych kadetów oraz… opowiadania erotyczne.
Po powrocie ze szkoły wojskowej Vargas Llosa postanowił dokończyć szkołę średnią i rozpoczął pracę w lokalnej gazecie. Odrzucił ofertę studiów na Papieskim Uniwersytecie Katolickim Peru, ponieważ gromadził on młodzież z wyższych sfer, by studiować na wydziale humanistycznym Uniwersytetu Świętego Marka w Limie. Po studiach kontynuował pracę dziennikarza, został też nauczycielem języka hiszpańskiego w Paryżu oraz wykładowcą literatury iberoamerykańskiej na Queen Mary College w Londynie. Życie dzielił pomiędzy Peru a emigrację. W 1990 roku kandydował w wyborach na prezydenta Peru z ramienia prawicowo-liberalnego Ruchu Wolności; w pierwszej turze zdobył największą ilość głosów, ale w drugiej przegrał z Alberto Fujimorim. Był zagorzałym wielbicielem Margaret Thatcher i ogromnym krytykiem Fidela Castro.
Do jego najważniejszych dzieł, obok „Miasta i psów”, należą m.in. „Święto kozła” – poświęcone brutalnym rządom dyktatora Rafaela Leonidasa Trujillo w Republice Dominikańskiej; „Rozmowa w »Katedrze«”, czyli próba stworzenia powieści totalnej z wykorzystaniem eksperymentów formalnych Joyce’a czy Faulknera, ale z osadzeniem ich w latynoskich realiach, czy „Ciotka Julia i skryba” – autobiograficzne i humorystyczne ukazanie małżeństwa, które wywołało skandal obyczajowy.
Pierwszą żoną Vargasa Llosy była Julia Urquidi, która była jego starszą o 10 lat ciotką. Po raz drugi ożenił się z młodszą kuzynką – Patricią Llosą Urquidi. Para doczekała się trójki dzieci. Po 50 latach małżeństwa pisarz porzucił żonę dla modelki i dziennikarki Isabel Preysler – poznał ją, gdy przeprowadzała z nim wywiad. Dzieci Vargasa Llosy twardo stanęły po stronie matki, podkreślając, że zrezygnowała z ambicji zawodowych, aby w pełni poświęcić się mężowi i rodzinie.
Inny głośny skandal z udziałem Vargasa Llosy dotyczył bójki z Gabrielem Garcíą Márquezem, autorem „Stu lat samotności”, z którym wcześniej się przyjaźnił. Do dziś nie wiadomo, co dokładnie było powodem konfliktu, ale podobno Llosa miał powiedzieć do Márquezowa, gdy ten leżał powalony na podłogę ciosem w szczękę: „To za to, co zrobiłeś Patricii”. Potem pisarze zerwali ze sobą wszelkie kontakty, ale zawarli pakt, że nigdy nie skomentują bójki publicznie. Zadecydowali, że pozostawią tę kwestię swoim biografom, jeśli „na nich zasłużą”.
Mario Vargas Llosa otrzymał w 1994 roku najważniejszą nagrodę w świecie literatury hiszpańskojęzycznej – Nagrodę Cervantesa. W 2010 roku został uhonorowany Nagrodą Nobla „za kartografię struktur władzy oraz wyraziste obrazy oporu, buntu i porażek jednostki”. Był też laureatem Premio Nacional de Novela del Perú (1967), Nagrody Księcia Asturii (1986), PEN/Nabokov Award czyli nagrody amerykańskiego PEN Clubu (2002) oraz Nagrody Irvinga Kristola przyznawanej przez American Enterprise Institute za bycie „obrońcą demokracji, wolnego rynku i indywidualnej wolności” (2005). W 2011 otrzymał od króla Hiszpanii tytuł markiza de Vargas Llosa.
– Choć jego odejście zasmuci krewnych, przyjaciół i czytelników na całym świecie, mamy nadzieję, że tak jak my znajdą oni pociechę w tym, że przeżył długie, pełne przygód i owocne życie oraz pozostawił po sobie literacką spuściznę – poinformowała rodzina pisarza. Mario Vargas Llosa zmarł w 13 kwietnia 2025 w Limie, w wieku 89 lat.
Anna Tess Gołębiowska
Zdjęcie główne: Mario Vargas Llosa w 2011 roku na Targach Książki w Göteborgu w Szwecji, autorstwo: Arild Vågen/Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
