Ciekawostki

Mimo zakazów czytamy je wszyscy – książki zakazane

Tra­dy­cje ogra­ni­cza­nia pra­wa do czy­ta­nia się­ga­ją zamierz­chłych cza­sów. Wystar­czy przy­wo­łać Indeks Ksiąg Zaka­za­nych, któ­ry jasno wska­zy­wał, któ­rych dzieł nie wol­no czy­tać, naj­le­piej w ogó­le nie doty­kać. Cen­zo­rzy mie­li masę robo­ty rów­nież w cza­sach nam bliż­szych. Ot cho­ciaż­by wła­dze komu­ni­stycz­ne uwiel­bia­ły zaka­zy­wać ksią­żek, któ­re podej­rze­wa­no o tre­ści wyśmie­wa­ją­ce jedy­ny słusz­ny sys­tem. Nie­ste­ty pro­ce­der trwa nadal i wca­le nie doty­czy tyl­ko pogrą­żo­nych w komu­ni­zmie kra­jów. W 2007 roku Roman Gier­tych pró­bo­wał w Pol­sce wska­zać tytu­ły, któ­rych nie powin­no czy­tać się w szko­łach. Takie prak­ty­ki są nato­miast na porząd­ku dzien­nym w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Wła­śnie teraz na całym świe­cie trwa­ją akcje pięt­nu­ją­ce cen­zu­ro­wa­nie ksią­żek, zachę­ca­ją­ce do kupo­wa­nia i czy­ta­nia tytu­łów zaka­za­nych, pie­lę­gno­wa­nia wol­no­ści sło­wa. Sza­now­ni Pań­stwo nastał Tydzień Zaka­za­nych Książek.

Tydzień Zaka­za­nych Ksią­żek (Ban­ned Books Week) po raz pierw­szy został zor­ga­ni­zo­wa­ny w 1982 roku, a wynikł z nagłe­go i moc­no nie­po­ko­ją­ce­go wzro­stu licz­by tytu­łów tra­fia­ją­cych na listę zaka­za­nych w ame­ry­kań­skich szko­łach, biblio­te­kach i księ­gar­niach. Od tego cza­su co roku w ostat­nim tygo­dniu wrze­śnia orga­ni­zo­wa­ne są róż­ne­go rodza­ju akcje wska­zu­ją­ce na ten dość istot­ny pro­blem i pro­mu­ją­ce waż­kość wol­no­ści czytania.

Książ­ki daw­niej kwe­stio­no­wa­ne były naj­czę­ściej z powo­dów ide­owych, dziś coraz czę­ściej zwra­ca się uwa­gę na nega­tyw­ne efek­ty kształ­to­wa­nia umy­słu mło­de­go czy­tel­ni­ka, w tym wpa­ja­nie mu nie­wła­ści­wych postaw życio­wych. W 2016 roku zaka­za­no na przy­kład This One Sum­mer z racji przy­na­leż­no­ści boha­te­rów do spo­łecz­no­ści LGBT oraz eks­po­zy­cji nar­ko­ty­ków, Looking for Ala­ska za nie­dwu­znacz­ne sce­ny sek­su, któ­re mogły­by zachę­cić mło­dzież do eks­pe­ry­men­to­wa­nia, a Ele­anor & Park za obraź­li­wy język.

Przy­go­to­wa­li­śmy dla Was listę pięt­na­stu tytu­łów, któ­re w taki czy inny spo­sób były kie­dy­kol­wiek zabro­nio­ne. To jest oczy­wi­ście wierz­cho­łek góry lodo­wej – licz­ba ksią­żek ostro potrak­to­wa­nych przez róż­ne­go rodza­ju komi­sje idzie w set­ki, jeśli nie tysią­ce. Tych pięt­na­ście przy­pad­ków dość prze­kro­jo­wo wska­zu­je, co w książ­kach może się ludziom nie podo­bać, a jed­no­cze­śnie przez wzgląd na ich sta­tus czy zna­cze­nie powin­no tra­fić na listę must read każ­de­go czytelnika.

451 stop­ni Fah­ren­he­ita – Ray Bradbury

Ray Brad­bu­ry w swo­jej książ­ce wska­zy­wał na pro­ble­my rosną­cej dys­funk­cji spo­łe­czeń­stwa ame­ry­kań­skie­go z poło­wy XX wie­ku. Opi­sał świat, w któ­rym czy­ta­nie jest zaka­za­ne, książ­ki się pali, a jakie­kol­wiek prze­ja­wy kry­tycz­ne­go myśle­nia są pięt­no­wa­ne. Dość iro­nicz­ne jest, że powieść była przez bli­sko trzy­na­ście lat wyda­wa­na i sprze­da­wa­na w ocen­zu­ro­wa­nej wer­sji, z któ­rej wycię­to aż sie­dem­dzie­siąt pięć fragmentów.


Fol­wark zwie­rzę­cy – Geo­r­ge Orwell

Kla­sycz­na opo­wieść o zwie­rzę­tach przej­mu­ją­cych wła­dzę w fol­war­ku. W zamie­rze­niu auto­ra książ­ka w ale­go­rycz­ny spo­sób przed­sta­wia sta­li­nizm i jed­no­cze­śnie prze­strze­ga przed każ­dą for­mą tota­li­ta­ry­zmu. Przez wzgląd na jej anty­ro­syj­ski cha­rak­ter Orwell miał ogrom­ny pro­blem ze zna­le­zie­niem dla niej wydaw­cy. Książ­ka uka­za­ła się dru­kiem dopie­ro po dru­giej woj­nie świa­to­wej. Po wyda­niu książ­ka oczy­wi­ście zosta­ła zaka­za­na na tere­nie Związ­ku Radziec­kie­go i innych komu­ni­stycz­nych państw. W 2002 roku Emi­ra­ty Arab­skie rów­nież obło­ży­ły powieść zaka­zem. Powo­dem było przed­sta­wie­nie w Fol­war­ku zwie­rzę­cym gada­ją­cych świń, co stoi w sprzecz­no­ści z islam­ski­mi war­to­ścia­mi. Książ­ka nadal jest zaka­za­na w Korei Pół­noc­nej, a w Wiet­na­mie funk­cjo­nu­je jej ocen­zu­ro­wa­na wersja.


Sza­tań­skie wer­se­ty – Sal­man Rushdie

Gło­śna i kon­tro­wer­syj­na powieść w czę­ści inspi­ro­wa­na bio­gra­fią Maho­me­ta. Wie­lu muzuł­ma­nów uwa­ża tre­ści w niej zawar­te za bluź­nier­cze dla isla­mu. W 1989 roku zosta­ła wyda­na fatwa, któ­ra napięt­no­wa­ła zarów­no książ­kę i auto­ra, jak rów­nież każ­de­go, kto przy­ło­żył rękę do jej roz­po­wszech­nia­nia. W wyni­ku fatwy został zamor­do­wa­ny japoń­ski tłu­macz, wło­ski pra­wie zgi­nął, a w kil­ku wydaw­nic­twach pod­ło­żo­no bom­by. Sza­tań­skie wer­se­ty są zaka­za­ne w nastę­pu­ją­cych kra­jach za bluź­nier­stwo wobec isla­mu: Ban­gla­desz, Egipt, Indie, Iran, Kenia, Kuwejt, Libe­ria, Male­zja, Papua Nowa Gwi­nea, Paki­stan, Sene­gal, Sin­ga­pur, Sri Lan­ka, Tan­za­nia, Tajlandia.


Oli­ver Twist – Char­les Dickens

Histo­ria mło­de­go sie­ro­ty, któ­ry tra­fia pod opie­kę sta­re­go Fagi­na czę­sto była oskar­ża­na o prze­my­ca­nie anty­se­mic­kich tre­ści, a do Char­le­sa Dic­ken­sa przy­le­gła łat­ka rasi­sty. Całe zamie­sza­nie było spo­wo­do­wa­ne wła­śnie posta­cią Fagi­na, któ­ry w pierw­szych trzy­dzie­stu ośmiu roz­dzia­łach został okre­ślo­ny dwie­ście pięć­dzie­siąt sie­dem razy jako Żyd, pod­czas gdy pocho­dze­nie czy wyzna­nie pozo­sta­łych boha­te­rów wła­ści­wie w ogó­le nie było wspo­mi­na­ne. Bio­graf Dic­ken­sa G. K. Che­ster­ton uwa­żał to za wie­rut­ną bzdu­rę, ale fama poszła w świat. W 1949 roku gru­pa żydow­skich rodzi­ców w Nowym Jor­ku oskar­ży­ła miej­ską radę edu­ka­cji, doma­ga­jąc się wyco­fa­nia utwo­ru ze szkół.


Loli­ta – Vla­di­mir Nabokov

Fascy­na­cja nie­doj­rza­ły­mi dziew­czyn­ka­mi, nim­fet­ki, ero­tycz­na obse­sja na punk­cie tytu­ło­wej Loli­ty, pedo­fi­lia – to pierw­sze, z czym koja­rzy się książ­ka Nabo­ko­va. Mimo pięk­ne­go języ­ka, licz­nych odwo­łań kul­tu­ro­wych oraz kunsz­tow­nie ryso­wa­ne­go obra­zu współ­cze­sne­go Nabo­ko­vi spo­łe­czeń­stwa USA, przez jej kon­tro­wer­syj­ny głów­ny motyw naj­pierw mia­ła pro­ble­my ze zna­le­zie­niem wydaw­cy, póź­niej wie­lo­krot­nie była szy­ka­no­wa­na i cen­zu­ro­wa­na. Obsce­nicz­ność Loli­ty spra­wi­ła, że powieść była zaka­za­na we Fran­cji, Wiel­kiej Bry­ta­nii, Argen­ty­nie, Nowej Zelan­dii i Połu­dnio­wej Afryce.


Lot nad kukuł­czym gniaz­dem – Ken Kesey

Autor poka­zał w swo­jej powie­ści okro­pień­stwa osa­dze­nia w szpi­ta­lu psy­chia­trycz­nym, zwró­cił uwa­gę na pro­ble­my ludzi zamknię­tych na oddzia­łach, opo­wie­dział o znie­wo­le­niu i tęsk­no­cie za wol­no­ścią. Opi­su­jąc bru­tal­ny świat, nie ucie­kał od moc­nych słów. I wła­śnie to sta­ło się powo­dem zaka­za­nia książ­ki w wie­lu ame­ry­kań­skich szko­łach. Utwór miał poza tym glo­ry­fi­ko­wać dzia­łal­ność prze­stęp­czą, a opi­sy bru­tal­no­ści przy­czy­nić się mia­ły do zepsu­cia młodzieży.


Gro­na gnie­wu – John Steinbeck

Ste­in­back osa­dził powieść, któ­ra przy­czy­ni­ła się do uzy­ska­nia przez auto­ra nagro­dy Nobla, w cza­sach Wiel­kie­go Kry­zy­su. W wyni­ku suszy i eko­no­micz­nych pro­ble­mów rodzi­na najem­nych far­me­rów musi szu­kać nowe­go domu w Kali­for­nii. Tam pla­nu­ją szu­kać pra­cy, zie­mi, god­no­ści i przy­szło­ści. Książ­ka wywo­ła­ła ogrom­ne obu­rze­nie władz lokal­nych sta­nów Kali­for­nii i Okla­ho­my. Uzna­no, że Ste­in­back swo­ją twór­czo­ścią sze­rzy nie­praw­dę i szko­dzi gospo­dar­ce opi­sa­nych w książ­ce tere­nów. Skon­tro­wa­no powieść obe­lga­mi, zaprze­cze­nia­mi, w cało­ści goło­słow­ny­mi. Osta­tecz­nie powo­ła­no komi­sje badaw­cze, któ­re potwier­dzi­ły praw­dzi­wość tre­ści zawar­tych w powieści.


Buszu­ją­cy w zbo­żu – Jero­me David Salinger

Hol­den Caul­field po tym jak zosta­je wyda­lo­ny ze szko­ły śred­niej, błą­ka się po uli­cach Nowe­go Jor­ku. Książ­ka była pisa­na z myślą o doro­słym czy­tel­ni­ku, teraz jest oma­wia­na w lice­ach i szko­łach wyż­szych, a głów­ny boha­ter stał się iko­ną nasto­let­nich bun­tow­ni­ków. Z powie­ścią Salin­ge­ra wią­za­ło się spo­ro kon­tro­wer­sji, któ­rych głów­ną przy­czy­ną był wul­gar­ny język pro­ta­go­ni­sty, ale tak­że pro­mo­wa­nie lek­ce­wa­że­nia war­to­ści rodzin­nych i moral­nych naka­zów oraz zachę­ca­nie do bun­tu, picia alko­ho­lu, pale­nia, posłu­gi­wa­nia się kłam­stwem. W latach 1961–1982 powieść była naj­bar­dziej cen­zu­ro­wa­ną książ­ką w ame­ry­kań­skich szko­łach śred­nich i biblio­te­kach. Według Sto­wa­rzy­sze­nia Biblio­tek Ame­ry­kań­skich, Buszu­ją­cy w zbo­żu zajął 13. miej­sce na liście naj­bar­dziej napięt­no­wa­nych ksią­żek wyda­nych w latach 1900–2000.


Ulis­ses – James Joyce

Z jed­nej stro­ny arcy­dzie­ło moder­ni­zmu, z dru­giej sza­le­nie nie­przy­zwo­ita powieść. Joy­ce sku­pia się na wędrów­ce głów­ne­go boha­te­ra po Dubli­nie i pochy­la się nad jego prze­my­śle­nia­mi. Książ­ka na wie­lu płasz­czy­znach nawią­zu­je do home­ryc­kiej Ody­sei. Do 1936 roku była zaka­za­na w Wiel­kiej Bry­ta­nii, czę­ścio­wo rów­nież w Sta­nach Zjed­no­czo­nych przez wzgląd na moc­no sek­su­al­ny wydźwięk. W Austra­lii była zaka­za­na w latach 1929 do 1937, a póź­niej przez kil­ka­na­ście lat czy­tać ją mogły jedy­nie oso­by w wie­lu powy­żej osiem­na­ste­go roku życia.


120 dni Sodo­my – Mar­kiz de Sade

Naj­słyn­niej­sze dzie­ło mar­ki­za de Sade. Co cie­ka­we autor nie był świa­do­my, że jego książ­ka prze­trwa­ła atak na Basty­lię – wie­rzył, że prze­pa­dła na zawsze. Opo­wie­dział w niej gło­sem czte­rech pro­sty­tu­tek o stu dwu­dzie­stu dniach niczym nie­po­ha­mo­wa­nej orgii sek­su­al­nej opie­ra­ją­cej się tyl­ko na zaka­za­nej przez kościół kato­lic­ki sodo­mii. Książ­kę opu­bli­ko­wa­no dopie­ro na począt­ku XX wie­ku. Szyb­ko zosta­ła prze­tłu­ma­czo­na na wie­le języ­ków, w tym: japoń­ski, angiel­ski, hisz­pań­ski, nie­miec­ki i rosyj­ski. Jest uzna­wa­na za wyso­ce kon­tro­wer­syj­ną, a część kra­jów cał­ko­wi­cie jej zaka­za­ło przez tema­ty­kę wyraź­nej prze­mo­cy sek­su­al­nej i eks­tre­mal­ne­go okru­cień­stwa, np. Austra­lia w 1957 roku. Mimo to książ­ka nadal pozo­sta­je waż­nym dzie­łem dla lite­ra­tu­ro­znaw­ców i historyków.


Ali­cja w Kra­inie Cza­rów – Lewis Carroll

Książ­ka, o któ­rej każ­dy cho­ciaż sły­szał. Opo­wia­da histo­rię Ali­cji, któ­ra podą­ża­jąc za bia­łym kró­li­kiem, tra­fia do kra­iny wypeł­nio­nej sen­ny­mi dzi­wa­mi. Maciej Słom­czyń­ski w przed­mo­wie do swo­je­go tłu­ma­cze­nia pisał, że jest to zapew­ne jedy­ny wypa­dek w dzie­jach piśmien­nic­twa, gdzie jeden tekst zawie­ra dwie zupeł­nie róż­ne książ­ki: jed­ną dla dzie­ci i dru­gą dla bar­dzo doro­słych. Ta pięk­na opo­wieść zosta­ła w 1931 roku zaka­za­na w pro­win­cji Hunan w Chi­nach. Powo­dem była antro­po­mor­fi­za­cja zwie­rząt. Cen­zor Ho Chien twier­dził, że przy­pi­sa­nie ludz­kie­go języ­ka zwie­rzę­tom jest obra­zą dla ludz­ko­ści. Bał się, że dzie­ci zaczną postrze­gać zwie­rzę­ta na tym samym pozio­mie co ludzi, a to było niedopuszczalne!


Zwrot­nik Raka – Hen­ry Miller

Powieść Ame­ry­ka­ni­na przed­sta­wia świat pary­skiej bohe­my. Autor ucie­ka czę­sto w wąt­ki ero­tycz­ne, uży­wa przy tym nie­dwu­znacz­ne­go i wul­gar­ne­go języ­ka. Sam Mil­ler okre­ślał ją jako znie­wa­gę wyrzą­dzo­ną sied­miu fun­da­men­tal­nym war­to­ściom i sym­bo­lom kul­tu­ry: Sztu­ce, Bogu, Czło­wie­czeń­stwu, Prze­zna­cze­niu, Cza­so­wi, Miło­ści i Pięk­nu. W 1937 Sąd Naj­wyż­szy Sta­nów Zjed­no­czo­nych obło­żył książ­kę zaka­zem publi­ka­cji na tere­nie USA. Nie moż­na było jej nawet wwieźć do kra­ju! Zakaz cof­nię­to dopie­ro w roku 1964, kie­dy to powieść docze­ka­ła się swo­jej pierw­szej ofi­cjal­nej ame­ry­kań­skiej publikacji.


Dok­tor Żywa­go – Borys Pasternak

Powieść Paster­na­ka kry­ty­ko­wa­ła życie w Rosji po rewo­lu­cji luto­wej i paź­dzier­ni­ko­wej. W 1958 roku przy­zna­no auto­ro­wi nagro­dę Nobla, któ­rej jed­nak zde­cy­do­wał się nie ode­brać przez wzgląd na nagon­kę władz komu­ni­stycz­nych oraz namo­wy swo­jej kochan­ki. Paster­na­ka usu­nię­to ze Związ­ku Pisa­rzy, postu­lo­wa­no jego depor­ta­cję, publi­ko­wa­no napa­stli­we arty­ku­ły w pra­sie. Nobel został ode­bra­ny dopie­ro przez jego syna w 1989 roku.


Kolor pur­pu­ry – Ali­ce Walker

Ali­ce Wal­ker za tę powieść otrzy­ma­ła nagro­dę Pulit­ze­ra. Sku­pia się w niej na życiu Afro­ame­ry­kan­ki w sta­nie Geo­r­gia w latach trzy­dzie­stych ubie­głe­go wie­ku, poka­zu­jąc przede wszyst­kim nad­zwy­czaj­nie niską pozy­cję kolo­ro­wych w spo­łe­czeń­stwie ame­ry­kań­skim. Książ­ka czę­sto znaj­do­wa­ła się na celow­ni­ku cen­zo­rów. Upla­so­wa­ła się na sie­dem­na­stym miej­scu listy naj­bar­dziej kwe­stio­no­wa­nych ksią­żek lat 2000–2009. Poza trud­ny­mi tema­ta­mi rasi­zmu doty­ka­ła rów­nież w spo­sób bez­po­śred­ni pro­ble­mów prze­mo­cy wobec kobiet, gwał­tu i kazirodztwa.


Jądro ciem­no­ści – Joseph Conrad

Jądro ciem­no­ści powsta­ło pod wra­że­niem ponu­rych aspek­tów kolo­nia­li­zmu, któ­rych Joseph Con­rad doświad­czył sam, odwie­dza­jąc Wol­ne Kon­go w ostat­nim ćwierć­wie­czu XIX wie­ku. Podró­żu­jąc przez kraj dro­gą rzecz­ną był świad­kiem nie­zli­czo­nych okru­cieństw, aktów nie­spra­wie­dli­wo­ści i korup­cji, powo­do­wa­nych przez dzia­łal­ność euro­pej­skich kom­pa­nii, co roz­wia­ło jego ilu­zje doty­czą­ce kolo­nia­li­zmu. Osta­tecz­nie jed­nak książ­ka była ata­ko­wa­na za rasi­stow­ski wydźwięk, wzbu­dza­ła kon­ster­na­cję i oburzenie.


Autor: Oskar Grzelak

Rysu­nek Anna Tylka/Kotter

Reklama

Może też zainteresują cię te tematy