Urodził się 2 kwietnia 1805 roku w najbiedniejszej dzielnicy Odense, miasta, które znajduje się na wyspie Fionii, w samym sercu Danii. Był synem 27-letniego szewca Hansa Andersena i 31-letniej, niepiśmiennej praczki Anne Marie z domu Andersdatter (1774–1833). W dniu urodzenia został ochrzczony w domu, ze względu na to, że w tamtych czasach wiele noworodków umierało zaraz po urodzeniu. 17 kwietnia został ochrzczony w kościele św. Jana w Odense. Rodzina była uboga, jednak ojciec sam robił dla chłopca zabawki, umożliwił mu także oglądanie przedstawień lokalnej trupy teatralnej.
Niestety, ojciec Hansa umarł z powodu komplikacji zdrowotnych po udziale w wojnie napoleońskiej w 1816 roku, kiedy chłopiec miał jedynie 11 lat. Mały Hans z dużą determinacją pomagał samotnej matce w utrzymaniu domu, podejmując się w mieście najrozmaitszych prac. Zamarzył też wówczas o karierze artystycznej i dokładał starań, aby marzenie to mogło się ziścić. Pragnął jednocześnie rozwijać swoje zainteresowania i wyrwać rodzinę z ubóstwa, dlatego, oprócz podejmowania zwykłych prac u miejscowych kupców, zaczął zajmować się wieczorami zabawianiem zamożniejszych rodzin. W ich domach dawał popisy śpiewu, tańca i humoru; liczył, że poprawi swój warsztat i pozyska korzystne znajomości.
Był zafascynowany teatrem, miał także wyraźnie wrodzony talent i żywą wyobraźnię. Choć brakowało mu wykształcenia, zbudował sobie miniaturowy teatr i pochłaniał książki, uciekając od biedy i trudów życia w magiczny świat sztuk Holberga, Szekspira czy baśni Szeherezady.
W krainę baśni pierwsza wprowadziła go babcia (ze strony ojca). Andersen bywał z nią też w przytułku dla chorych, gdzie zajmowała się ogrodem, i gdzie później przebywał jego chory psychicznie dziadek. Kilka motywów z opowieści babki zostało później wykorzystanych przez Andersena w jego utworach. Jej postać była także inspiracją dla baśni Bzowa babuleńka.
Po śmierci ojca i powtórnym małżeństwie matki (z Nielsem Gunersenem) Andersen we wrześniu 1819 roku, mając lat 14, wyjechał do Kopenhagi z zamiarem zostania aktorem. W latach 1820–1821 uczęszczał do szkoły baletowej w Kopenhadze. Próbował dostać się tam do Królewskiego Teatru, ale jego kandydaturę odrzucono. Karierę rozpoczął jako śpiewak z wysokim sopranem, jednak utracił go po mutacji. W efekcie tych niepowodzeń pierwsze lata w stolicy były dla niego bardzo trudne, nie poddał się jednak i zaczął pisać sztuki. I choć nie przyniosły mu one szybkiego sukcesu, często były odrzucane m. in. ze względu na dużą liczbę błędów ortograficznych, stylistycznych i interpunkcyjnych (Andersen nie miał wszak wykształcenia), to jednak sprawiły, że zauważono jego talent.
W Kopenhadze Andersen zaprzyjaźnił się z dwiema rodzinami: Collin i Wulff, które stały się dla niego tak bliskie, jak własna. Poznał też wiele osób z wyższych sfer, odbierając przy okazji gorzką lekcję o zależności od dobrej woli innych ludzi. Niestety jednak, jeśli chciał osiągnąć swój cel, musiał zdobywać wpływowych przyjaciół i mecenasów, którzy pomogliby mu w rozwoju kariery. Ostatecznie jego wysiłki okazały się owocne. Dzięki wytrwałości dostał w 1822 roku stypendium królewskie, które umożliwiło mu dalszą naukę w szkole, a później studia. Pomógł mu Jonas Collins, który od początku wierzył w talent chłopca. Andersen debiutował w 1822 roku zbiorem utworów Młodzieńcze próby wydanym pod pseudonimem William Christian Walter.
Po ukończeniu szkoły Andersen wciąż pisał, podjął także studia na uniwersytecie. W tym czasie zdobył już sobie w Kopenhadze pewną pozycję, stał się rozpoznawalny za sprawą swych utworów – powieści oraz sztuk, które wówczas opublikował. Rozwijająca się kariera artystyczna nie szła niestety w parze z osobistym szczęściem. Można powiedzieć, że jego życie uczuciowe było napiętnowane przez okres, w którym żył – romantyzm. Wrażliwy, delikatny i sentymentalny, ale niestety niezbyt urodziwy, zakochiwał się kilkukrotnie, jednak jego uczucie nigdy nie było odwzajemnione i jedynym, na co mógł liczyć, była przyjaźń. Z tego powodu bardzo cierpiał. Jego pierwszą niespełnioną miłością była Riborg Voigt, którą poznał podczas podróży na wieś. Była ona jednak zaręczona i nie podzielała udczuć młodego pisarza. Później zakochiwał się jeszcze kilka razy, z równie przygnębiającym skutkiem.
Wiele współczesnych biografii charakteryzuje Andersena jako biseksualistę. Wnioski, iż był biseksualny, wysnuć można m.in. z jego zachowanej korespondencji do wzpomnianej Riborg Voigt, Edvarda Collina czy Haralda Scharffa. Przykładowo, do Edvarda Collina Andersen pisał: Usycham z tęsknoty do ciebie tak, jak do pięknej kalabryjskiej dziewczyny… Moje uczucia do ciebie są takie, jak uczucia kobiety. Ta moja kobieca natura musi pozostać tajemnicą. Collin we własnym pamiętniku wspominał o tym zauroczeniu Andersena: Nie byłem w stanie odwzajemnić tej miłości, i sprawiło to autorowi wiele cierpienia. Kontekst skrywanej seksualności pisarza jest jednym z wielu, w których analizuje się współcześnie jego twórczość.
Pierwszy zbiór baśni (Eventyr fortalte for Børn – Baśnie opowiedziane dla dzieci), został wydany w Kopenhadze w roku 1835, a kolejne tomy ukazały się w latach 1836 i 1837. Zachęcony powodzeniem pierwszej serii, pisarz wydawał kolejne aż do roku 1872. Ilustratorami pierwszych (i wielu kolejnych, do dziś) wydań baśni Andersena byli Lorenz Frølich i Vilhelm Pedersen. Baśnie zostały przetłumaczone na ponad 80 języków. Na język polski tłumaczyli je m.in. Stefania Beylin, Jarosław Iwaszkiewicz, Franciszek Mirandola, Władysław Syrokomla i, po raz pierwszy bezpośrednio z języka duńskiego, Bogusława Sochańska.
Początkowo baśnie nie zostały zauważone, jednak po kilku latach, szczególnie w Niemczech, doceniono ich wyjątkową treść i humor. Andersen okazał się być pierwszym pisarzem, który pisanie dla dzieci traktował poważnie, choć nie od początku. Co istotne – dopasował do nich swój styl; pisał językiem potocznym, codziennym, dla dziecięcej rozrywki, zamiast pisać językiem dorosłych, by je czegoś nauczyć. Naturalnie był z tego powodu krytykowany, jednak przyczyniło się to do popularności jego baśni. Zastrzegał, iż jego baśnie to pudełka: dzieci oglądają opakowanie, a dorośli mają zajrzeć do wnętrza. Bardzo nie chciał, by jego baśnie od początku uznano za dzieła wyłącznie dla dzieci, bez głębszego sensu.
W sumie na podróżach zeszło mu 9 lat życia. Zwiedził niemal całą Europę. Jego motywacją były nie tylko względy praktyczne (wówczas podróże artystów i spotkania z odbiorcami ich twórczości były, podobnie jak dziś, formą zdobywania i podtrzymywania popularności), ale także ogromna ciekawość ludzi i świata. Gnał go jednak także niepokój ducha. Wiemy, że Andersen borykał się z samotnością, kompleksami i lękami. Obawiał się bardzo, że oszaleje jak jego dziadek. Miewał stany depresyjne, melancholiczne, miał skomplikowaną osobowość a także egocentryczny charakter, był nadwrażliwy. Wszystko to znacznie utrudniało mu znalezienie swojego miejsca na ziemi. Podróżował więc, głównie do Niemiec (gdzie się bardzo zadomowił) i Włoch, a także do wielu innych miejsc, omijając jednak ziemie historycznie polskie. Jedna z podróży do Włoch stała się inspiracją dla powieści Improwizator, która odniosła znaczny sukces w Danii i za granicą.
Rok 1835 to początek gwałtownego wzrostu sławy pisarza. Jego powieści stały się wówczas dobrze znane w Niemczech. W dziesięć lat później uznanie zawdzięczał już głównie swym baśniom, które (podobnie jak powieści) podbiły nie tylko Danię czy Niemcy, ale także Anglię i Stany Zjednoczone. Wreszcie przyszedł też czas na prawdziwe zaszczyty. W roku 1846 król pruski Fryderyk Wilhelm IV nadał Andersenowi stopień szlachecki Czerwonego Orła. W 1851 roku Andersen został mianowany honorowym profesorem w Kopenhadze, a w 1859 bawarski król Maksymilian II nadał mu Order Kultury i Nauki Maksymiliana. Z kolei w roku 1867 został mianowany w Danii honorowym Doradcą Stanu. Mimo że tyko kilkakrotnie odwiedził swe rodzinne miasto, Odense również chciało uczcić jego talent i także w 1867 roku, w grudniu, nadało mu honorowe obywatelstwo.
Pod koniec życia chorował na gruźlicę. Zmarł 4 sierpnia 1875 roku w Rolighed koło Kopenhagi. Pochowano go na cmentarzu Assistens w Kopenhadze.
W 1956 roku ufundowano międzynarodową nagrodę dla najwybitniejszych twórców literatury dla dzieci – Medal im. H.C. Andersena, przyznawany co dwa lata przez IBBY. Powstała także Lista Honorowa im. H.C. Andersena, na której umieszczane są najlepsze książki dla dzieci i młodzieży.
W roku 2005, z okazji dwusetnej rocznicy urodzin baśniopisarza, Poczta Polska wypuściła dwa znaczki, na których znajdują się wizerunki postaci z dwóch popularnych baśni Andersena: Małej Syrenki oraz Królowej Śniegu. Natomiast w Danii postanowiono wydać wszystkie jego baśnie tak, jak je napisał – bez poprawek wydawnictw. To właśnie wydanie, ilustrowane wycinankami Andersena, stało się podstawą przekładu Bogusławy Sochańskiej (Baśnie i opowieści t. 1–3, Poznań, 2006).
Najbardziej znane baśnie Andersena to:
Anioł (Engelen)
Bałwan ze śniegu (Sneemanden)
Bąk i piłka
Brzydkie kaczątko (Den grimme Ælling)
Bzowa babuleńka (Hyldemoer)
Calineczka (Tommelise)
Choinka (Grantræet)
Cień (Skyggen)
Coś (Noget)
Co się zdarzyło ostowi (Hvad Tidselen oplevede)
Czerwone buciki / Czerwone trzewiczki (De røde Skoe)
Dzbanek do herbaty
Dzień Sądu Ostatecznego (Paa den yderste Dag)
Dziewczyna, która podeptała chleb
Dziewczynka z zapałkami (Den lille Pige med Svovlstikkerne)
Dzielny żołnierz cynowy / Dzielny cynowy żołnierz (Den standhaftige Tinsoldat)
Dzikie łabędzie (De vilde Svaner)
Dzwony (Klokken)
Historya roku / Historia roku (Aarets Historie)
Igła do cerowania (Stoppenaalen)
Kalosze szczęścia (Lykkens Kalosker)
Kogut podwórzowy i kogucik na dachu (Gaardhanen og Veirhanen)
Krasnoludek
Królowa Śniegu (Sneedronningen. Et Eventyr i syv Historier)
Krzesiwo (Fyrtøiet)
Księżniczka na ziarnku grochu (Prindsessen paa Ærten)
Kwiaty Idalki / Kwiaty małej Idy (Den lille Idas Blomster)
Latający kufer (Den flyvende Kuffert)
Len (Hørren)
Listek z nieba (Et Blad fra Himlen)
Mała Syrenka (Den Lille Havfrue)
Mały Klaus i duży Klaus (Lille Claus og store Claus)
Motylek (Sommerfuglen)
Nowe szaty króla (Keiserens nye Klæder)
Ogrodnik i jego chlebodawcy (Gartneren og Herskabet)
Co ojciec czyni, jest zawsze słuszne / Ojciec ma zawsze rację (Hvad Fatter gjør, det er altid det Rigtige)
Ole Zmruż-oczko / Ole Śpijsłodko (Ole Lukøie)
Opowieść o matce (Historien om en Moder)
Opowieść z wydm (En Historie fra Klitterne)
Ostatnia perła (Den sidste Perle)
Ostatni sen starego dębu
Pasterka i kominiarczyk
Z jednego gniazda / Pięć ziarenek grochu (Fem fra en Ærtebælg)
Pod starą wierzbą (Under Piletræet)
Stokrotka (Gåseurten)
Ropucha
Rzecz całkiem pewna / Pewna wiadomość (Det er ganske vist!)
Słowik (Nattergalen)
Stara latarnia
Sosna (Grantræet)
Stary dom (Det gamle Huus)
Szyjka od butelki (Flaskehalsen)
Ślimak i róża (Sneglen og Rosenhækken)
Śpiewak spod strzechy
Świniopas (Svinedrengen)
Talizman (Talismanen)
Towarzysz podróży (Reisekammeraten)
Umarłe dziecko
Wszystko na swoim miejscu (Alt paa sin rette Plads!)
Za tysiąc lat
Zupa z kołka od kiełbasy (Suppe paa en Pølsepind)
Źródło: Wikipedia.org
Przygotowała Magda Goetz