Dwa polskie nazwiska w finale Angelusa. Do kogo trafi Literacka Nagroda Europy Środkowej oraz 150 tysięcy złotych?

Nazwi­sko lau­re­at­ki lub lau­re­ata Lite­rac­kiej Nagro­dy Euro­py Środ­ko­wej Ange­lus 2024 pozna­my 19 paź­dzier­ni­ka. Wal­czą o nią oso­by z Austrii, Ukra­iny, Moł­da­wii, Rumu­nii, Węgier i Polski.

Lite­rac­ka Nagro­da Euro­py Środ­ko­wej Ange­lus to ozna­cze­nie ufun­do­wa­ne przez mia­sto Wro­cław, przy­zna­wa­ne za naj­lep­szą ksiaż­kę pro­za­tor­ską opu­bli­ko­wa­ną w języ­ku pol­skim lub prze­tłu­ma­czo­ną na język pol­ski, podej­mu­ją­cą tema­ty istot­ne dla współ­cze­sno­ści oraz pogłę­bia­ją­cą wie­dzę o świe­cie innych kul­tur. Wydaw­cy mogą zgła­szać do niej dwie książ­ki: jed­ną pol­sko­ję­zycz­ną, a dru­gą prze­tłu­ma­czo­ną na język pol­ski, a napi­sa­ną przez żyją­cą oso­bę pocho­dzą­cą z Alba­nii, Austrii, Bia­ło­ru­si, Bośnia i Her­ce­go­wi­ny, Buł­ga­rii, Chor­wa­cji, Czech, Esto­nii, Litwy, Łotwy, Mace­do­nii, Moł­da­wii, Nie­miec, Rosji, Rumu­nii, Ser­bii, Sło­wa­cji, Sło­we­nii, Ukra­iny lub Węgier. Nazwa nagro­dy pocho­dzi od pseu­do­ni­mu ślą­skie­go poety baro­ko­we­go Ange­lu­sa Sile­siu­sa, czy­li Johan­ne­sa Schefflera.

Po raz pierw­szy Lite­rac­ka Nagro­da Euro­py Środ­ko­wej Ange­lus zosta­ła przy­zna­na w 2006 roku, a zwy­cięz­cy autor lub autor­ka otrzy­mu­ją 150 tysię­cy zło­tych oraz sta­tu­et­kę autor­stwa Ewy Ros­sa­no. Wszyst­kie oso­by nomi­no­wa­ne do fina­ło­wej sió­dem­ki otrzy­mu­ją po 5 tysię­cy złotych.

Od 2009 roku nagro­dę otrzy­mu­je tak­że oso­ba, któ­ra prze­tłu­ma­czy­ła zwy­cię­ską książ­kę (w przy­pad­ku, w któ­rym wygra oso­ba z Pol­ski, naj­lep­sze­go tłu­ma­cza wybie­ra jury). Nagro­da Ange­lu­sa za prze­kład wyno­si 40 tysię­cy złotych.

Od 2014 roku przy­zna­wa­na jest ponad­to Nagro­da Czy­tel­ni­ków im. Nata­lii Gor­ba­niew­skiej, któ­rej patron­ką zosta­ła pierw­sza prze­wod­ni­czą­ca jury Lite­rac­kiej Nagro­dy Euro­py Środ­ko­wej Ange­lus, zmar­ła w 2013 roku. Lau­re­at lub lau­re­at­ka otrzy­mu­je zapro­sze­nie do Wro­cła­wia na sty­pen­dium pisarskie.

Zobacz­cie, jak pre­zen­tu­je się fina­ło­wa sió­dem­ka Lite­rac­kiej Nagro­dy Euro­py Środ­ko­wej Ange­lus 2024.

1. Moni­ka Hel­fer, „Hała­stra”, prze­kład: Arka­diusz Żychliń­ski, Wydaw­nic­two Fil­try (Austria)

Wyda­na w 2020 roku „Hała­stra” otwie­ra auto­bio­gra­ficz­ny tryp­tyk rodzin­ny, w któ­rym autor­ka przy­glą­da się wła­snym korze­niom. Cofa się w cza­sie do wrze­śnia 1914 roku, czy­li wybu­chu Wiel­kiej Woj­ny, któ­ra nazna­czy­ła począ­tek mał­żeń­stwa jej dziad­ków. To ich głów­nie doty­czy ta histo­ria, utka­na z rodzin­nych prze­ka­zów, domy­słów, pytań i wąt­pli­wo­ści. Nie ma w tej lite­ra­tu­rze ide­olo­gii ani nicze­go, co mogło­by pod­pa­dać pod jaką­kol­wiek hasło­wość myśli i uczuć, wszyst­ko jest nie­jed­no­znacz­ne, nie­do­po­wie­dzia­ne, wska­zu­ją­ce, że każ­dy z nas jest tajem­ni­cą, ale odsła­nia­ją­ce też oczy­wi­stą praw­dę, o któ­rej cza­sem zapo­mi­na­my, że w tajem­ni­cy tej nie ma nicze­go tajem­ni­cze­go: wszy­scy jeste­śmy podob­ni i wszy­scy naj­bar­dziej potrze­bu­je­my miłości.

2. Andriej Kur­kow, „Sza­re psz­czo­ły”, prze­kład: Mag­da­le­na Hor­nung, Ofi­cy­na Lite­rac­ka Noir sur Blanc (Ukra­ina)

Naj­now­sza powieść Andrie­ja Kur­ko­wa wbrew temu, co suge­ru­je tytuł, wca­le nie jest o psz­czo­łach, tyl­ko o ludziach oraz o tym, jak woj­na i repre­sje poli­tycz­ne wpły­wa­ją na ich życie. W tej książ­ce wiel­ka poli­ty­ka, anek­sja Kry­mu przez Rosję i inter­wen­cja woj­sko­wa w Don­ba­sie sta­no­wią tyl­ko tło, a na pierw­szy plan wysu­wa­ją się losy małych spo­łecz­no­ści i rodzin – ich cier­pie­nie, poczu­cie zagro­że­nia i codzien­ność w cie­niu konfliktu.

3. Mał­go­rza­ta Leb­da, „Łako­me”, Spo­łecz­ny Insty­tut Wydaw­ni­czy Znak (Pol­ska)

Maj. Koniec świa­ta. Stąd wszę­dzie jest dale­ko. Dwie kobie­ty przy­jeż­dża­ją tu, zosta­wia­jąc za sobą dotych­cza­so­we życie. Ale nie wita ich siel­ska rze­czy­wi­stość. Róża cho­ru­je, a jej mąż, by ją rato­wać, powo­li roz­mon­to­wu­je porzą­dek, któ­ry kon­stru­ował całe życie. Maja doty­ka zmia­na, któ­rą trud­no oswo­ić. Przy­jezd­ne nie mogą, a może nie chcą zapo­biec nie­uchron­nej kata­stro­fie, powo­li roz­prze­strze­nia­ją­cej się na całą wieś. Oszczęd­na, oddzia­łu­ją­ca na zmy­sły czy­ta­ją­cych powieść Mał­go­rza­ty Leb­dy łączy wraż­li­wość na natu­rę, któ­rej czę­ścią jest czło­wiek, z maestrią językową.

4. Tomasz Różyc­ki, „Zło­dzie­je żaró­wek”, Wydaw­nic­two Czar­ne (Pol­ska)

Życie w blo­ku, arcy­dzie­le suro­we­go pięk­na cza­sów póź­nej komu­ny, to praw­dzi­wa meta­fo­ra ist­nie­nia czło­wie­ka nowo­cze­sne­go. Wszak miesz­ka­nia uno­szą się nad zie­mią, a dzie­siąt­ki bal­ko­nów zwi­sa­ją nad mia­stem, dzię­ki cze­mu miesz­kań­cy mogą dystan­so­wać się od przy­ziem­nej zgni­li­zny i kla­so­wo nie­do­pa­so­wa­nych sąsia­dów. Pod dosko­na­łym pió­rem Toma­sza Różyc­kie­go wiel­ka pły­ta prze­ista­cza się w wie­lo­pię­tro­wą opo­wieść o życiu blo­ku i jego miesz­kań­cach, sple­cio­ną z sąsiedz­kich plo­tek i osie­dlo­wych legend. Kory­ta­rze wydłu­ża­ją się i plą­czą, czas i nar­ra­tor gubią, a przed czy­tel­ni­kiem rośnie sur­re­ali­stycz­na, strasz­na, może nawet tro­chę śmiesz­na opo­wieść o PRL-owskiej Pol­sce pomiesz­czo­nej w jed­nym bloku.

5. Oleg Sere­brian, „Pod prąd”, prze­kład: Rado­sła­wa Janow­ska-Lascar, Wydaw­nic­two Amal­tea (Moł­da­wia)

„Pod prąd” to epic­ka opo­wieść o samot­no­ści, zaka­za­nym uczu­ciu i pra­gnie­niu bli­sko­ści. Łączy w sobie cechy powie­ści histo­rycz­nej, spo­łecz­nej i psy­cho­lo­gicz­nej. Prze­no­si nas w lata 40. XX wie­ku. Śle­dzi­my losy pocho­dzą­ce­go z Buko­wi­ny baron Alek­sa von Ran­da, któ­ry pomi­mo upły­wu lat żyje bole­snym wspo­mnie­niem mło­dzień­czej miło­ści, tocząc ze sobą i ze świa­tem wal­kę o zacho­wa­nie tych uczuć w tajem­ni­cy. Nie poma­ga mu w tym dusz­na atmos­fe­ra nazi­stow­skich Nie­miec. Zaan­ga­żo­wa­ny w ści­śle taj­ny pro­jekt woj­sko­wy na wyspie Uznam i uwi­kła­ny w wal­kę wywia­dów, prze­czu­wa­jąc nad­cho­dzą­cy koniec, spi­su­je swo­je barw­ne losy. W tle przed­sta­wio­na jest pano­ra­ma Euro­py Środ­ko­wej w burz­li­wych pierw­szych deka­dach XX wie­ku, ze wszyst­ki­mi jej bla­ska­mi i cieniami.

6. Tatia­na Țîbu­le­ac, „Szkla­ny ogród”, prze­kład: Kazi­mierz Jur­czak, Książ­ko­we Kli­ma­ty / Ofi­cy­na Lite­rac­ka Noir sur Blanc (Moł­da­wia / Rumunia)

Peł­na emo­cji, uczyć i prze­żyć opo­wieść o doj­rze­wa­niu w trud­nych cza­sach trans­for­ma­cji ustro­jo­wej. Czy imię Łastocz­ka (po ros. Jaskół­ka) nada­ne głów­nej boha­ter­ce przez jej nową mamę przy­nie­sie dziew­czyn­ce wyku­pio­nej z wiej­skie­go sie­ro­ciń­ca spo­dzie­wa­ną odmia­nę losu? To wła­śnie z per­spek­ty­wy nasto­lat­ki peł­nej ostroż­nej nadziei pozna­je­my Moł­da­wię w okre­sie schył­ku impe­rium sowiec­kie­go i w począt­ko­wych latach trans­for­ma­cji post­ko­mu­ni­stycz­nej, we wszyst­kich kra­jach blo­ku wschod­nie­go sto­ją­cej pod zna­kiem cha­osu, nie­pew­no­ści, stra­chu oraz nie­speł­nio­nych ocze­ki­wań, szcze­gól­nie widocz­nych w przy­pad­ku mło­dej − i dla wie­lu nie­oczy­wi­stej − pań­stwo­wo­ści moł­daw­skiej mio­ta­ją­cej się pomię­dzy nostal­gią za cza­sa­mi Związ­ku Radziec­kie­go a pod­szy­tym nie­uf­no­ścią cią­że­niem ku Rumu­nii i peł­ny­mi wahań aspi­ra­cja­mi niepodległościowymi.

7. Bene­dek Totth, „Tru­pi bieg”, prze­kład: Elż­bie­ta Sobo­lew­ska, Biu­ro Lite­rac­kie (Węgry)

Psy­cho­th­ril­ler o gru­pie nasto­lat­ków tre­nu­ją­cych wyczy­no­wo pły­wa­nie. Łączą ich szko­ła i sport, dzie­li sta­tus mate­rial­ny. Ich życie jest puste, pozba­wio­ne tre­ści i rado­ści. Peł­na sek­su i prze­mo­cy opo­wieść, mimo zabaw­nych dia­lo­gów, nie roz­śmie­sza. Wszyst­ko jest tu kom­pul­syw­nym dzia­ła­niem, któ­re­go celem sta­je się zapo­mnie­nie albo irra­cjo­nal­na rywa­li­za­cja. Chłop­cy są przy­rów­ny­wa­ni do reki­nów, któ­re nie mogą prze­stać pły­nąć, bo wte­dy duszą się i mar­twe idą na dno. Jed­nak w przy­pad­ku boha­te­rów Tot­tha ten nie­po­wstrzy­ma­ny życio­wy pęd – za nar­ko­tycz­nym odu­rze­niem, por­no­gra­ficz­ny­mi dozna­nia­mi i coraz okrut­niej­szy­mi żar­ta­mi wobec słab­szych – zamie­nia się w „tru­pi bieg”, a oni sami albo prze­gry­wa­ją i rze­czy­wi­ście idą na dno, albo sta­ją się żywy­mi zombi.

A tak wyglą­da­ły pozo­sta­łe nomi­na­cje, któ­re nie tra­fi­ły do ści­słe­go finału.

8. Lana Basta­šić, „Złap zają­ca”, prze­kład: Doro­ta Jovan­ka Ćir­lić, Wydaw­nic­two Lite­rac­kie (Bośnia i Hercegowina)
9. Łeś Bełej, „Plan napra­wy Ukra­iny”, prze­kład: Alek­san­dra Brzu­zy, Maciej Pio­trow­ski, Zie­mo­wit Szcze­rek, Wydaw­nic­two Ha!art (Ukra­ina)
10. Grze­gorz Bog­dał, „Idzie tu wiel­ki chło­pak”, Wydaw­nic­two Czar­ne (Pol­ska)
11. Nicol Hoch­hol­cze­ro­vá, „Tego poko­ju nie da się zjeść”, prze­kład: Rafał Buko­wicz, Wydaw­nic­two Ha!art (Sło­wa­cja)
12. Isma­il Kada­re, „Kro­ni­ka w kamie­niu”, prze­kład: Marek Jezior­ski, Wydaw­nic­two Aka­de­mic­kie Sed­no (Alba­nia)
13. Sier­giej Lebie­diew, „Tytan”, prze­kład: Grze­gorz Szym­czak, Wydaw­nic­two Cla­ro­scu­ro (Rosja)
14. Cătălin Mihu­le­ac, „Zło­ta dziew­czyn­ka z Jas­sów”, prze­kład: Kazi­mierz Jur­czak, Ofi­cy­na Lite­rac­ka Noir sur Blanc (Rumu­nia)

O tym, do kogo tra­fi Nagro­da Czy­tel­ni­ków im. Nata­lii Gor­ba­niew­skiej, zade­cy­du­ją oso­by bio­rą­ce udział w gło­so­wa­niu onli­ne w ter­mi­nie od 1 do 18 paź­dzier­ni­ka na stro­nie nagrody.

W prze­szło­ści Lite­rac­ka Nagro­da Euro­py Środ­ko­wej Ange­lus dwu­krot­nie tra­fi­ła do auto­rów z Pol­ski. W 2018 otrzy­mał ją Maciej Pła­za za książ­kę „Robin­son w Bole­cho­wie” (Wydaw­nic­two W.A.B.), a w 2022 roku – Edward Pase­wicz za książ­kę „Pulver­kopf” (Wydaw­nic­two Wiel­ka Litera).

Lau­re­atów i lau­re­at­ki pozna­my 19 paź­dzier­ni­ka pod­czas uro­czy­stej gali we Wro­cła­wiu. Tego same­go dnia ogło­szo­ne zosta­ną wyni­ki Wro­cław­skiej Nagro­dy Poetyc­kiej Sile­sius, któ­rej patro­nem tak­że jest Ange­lus Sile­sius. Co wię­cej, ponie­waż w 2024 roku Wro­cław świę­tu­je Rok Anio­ła Ślą­za­ka (Ange­lu­sa Sile­siu­sa), to w cza­sie gali po raz pierw­szy zosta­nie wrę­czo­na Nagro­da Osso­li­neum za Prze­kład Poetycki.

Anna Tess Gołębiowska