Często narzekamy na skostniały kanon lektur w polskich szkołach, ale kiedy próbujemy zapoznać młodzież z nowszymi tekstami, pojawia się problem dostępności. „Antygona w Nowym Jorku” Janusza Głowackiego kosztuje ponad 200 złotych za egzemplarz, a legalne ebooki nie istnieją.
– Lektura, bez której nie napiszesz wypracowania na maturze rozszerzonej, kosztuje ponad 200 złotych! To nie żart! Takie są ceny w sklepach internetowych, które akurat mają na stanie „Antygonę w Nowym Jorku” Janusza Głowackiego – zaobserwowała Aneta Korycińska bardziej znana w sieci jako Baba od polskiego, polonistka, oligofrenopedagożka, popularyzatorka wiedzy o literaturze oraz autorka książek, w tym „Radio w mojej głowie. Opowieści o ADHD”.
Oczywiście wspomniane egzemplarze pochodzą z drugiej ręki. Korycińska zaprezentowała screeny ofert księgarń internetowych opiewające na 210 złotych, 217 złotych a nawet 232 złote. Jeśli biblioteka szkolna nie dysponowała książkami, młodzież była zdana na pirackie ebooki.
„Antygona w Nowym Jorku” to sztuka teatralna Janusza Głowackiego opublikowana po raz pierwszy w miesięczniku „Dialog” w roku 1992. Powstała na zamówienie amerykańskiego teatru Arena Stage, a akcja rozgrywa się w nowojorskim parku w środowisku osób bezdomnych przebywających na emigracji. Portorykanka Anita odkrywa, że jej ukochany John nie żyje i ma zostać pochowany w miejscu, gdzie grzebani są kryminaliści, których ciał nie odebrały rodziny. Kobieta uważa, że zmarły nie zasłużył na to i postanawia wykraść jego zwłoki, by urządzić mu ceremonię pogrzebową z należnym szacunkiem. Autor przedstawił nierówności społeczne i problem wykluczenia w niezwykle aktualny sposób, sam przyznawał zresztą, że gdy emigrował do Nowego Jorku, groziła mu bezdomność. Gdy postanowił zawrzeć swoje obserwacje w sztuce, nie znał jeszcze dobrze języka angielskiego; pisarka Joan Torrez z Brooklynu pomogła mu, analizując tekst zdanie po zdaniu.
Fabuła „Antygony w Nowym Jorku” nawiązuje oczywiście do tragedii Sofoklesa poświęconego córce Edypa i Jokasty, która wbrew zakazowi władcy Teb postanowiła pochować swojego brata, którego zwłoki miały zostać rzucone na pożarcie dzikich zwierząt. Za przeciwstawienie się woli Kreona Antygona została skazana na śmierć.
„Antygona w Nowym Jorku” ukazała się w Polsce dwukrotnie – nakładem wydawnictwa Elipsa w 2007 roku oraz nakładem wydawnictwa W.A.B. w 2019 roku. Oba nakłady dawno się wyprzedały, sztuka nie jest też dostępna w postaci legalnego ebooka.
Pod postem Baby od polskiego pojawiły się komentarze grona pedagogicznego informujące, że część kadry po prostu przesyła uczniom pirackie ebooki dostępne w sieci, żeby umożliwić im zapoznanie się z lekturą, co uważają za dobro nadrzędne. Aneta Korycińska zareagowała oburzeniem i przywołała w dyskusji Unię Literacką, podkreślając, że rozpowszechnianie pirackich plików sprawia, że autorzy zostają pozbawieni wynagrodzenia.
– Przyznam, że byłam absolutnie pewna, że każda książka zaliczona do lektur obowiązkowych czy rozszerzonych jest łatwo dostępna. Przypomnę, że dostępność bibliotek jest w Polsce jednak nierównomierna. Czyli znów uczeń z dużego miasta ma łatwiej – zauważyła Katarzyna Czajka-Kominiarczuk prowadząca bloga Zwierz Popkulturalny, dziennikarka i pisarka, autorka m.in. „Zwierzeń popkulturalnych”, „Seriali. Do następnego odcinka” czy „Oscarów. Sekretów największej nagrody filmowej”.
– Absurdalny pomysł. Jakiś niewielki procent mógł to widzieć w teatrze, ale zakładanie, że wszyscy? A książka bez wydania od ćwierć wieku dostępna nie jest. To nawet dłuższy czas niż żywot większości książek w bibliotekach szkolnych. Zakładając, że Głowacki w szkolnych jest obficie reprezentowany. W co wątpię – zauważyła Aneta Jadowska, autorka m.in. cyklu „Garstka z Ustki” oraz licznych serii rozgrywających się w Thornverse, m.in. heksalogii o Dorze Wilk, serii szamańskiej, trylogii Nikity czy „Kronik sąsiedzkich”. Pisarka ukończyła filologię polską na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, gdzie zdobyła stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa.
Oczywiście problem nie jest odosobniony. Jedna z internautek w dyskusji zauważyła: „Sugerowałam ze dwa-trzy lata temu wychowa czyni starszego syna, żeby omówiła z dziećmi klas I‑III »Piaskowego wilka«, bardzo mądrą książkę, która kilka lat temu została wpisana na listę lektur. Pani odpowiedziała, że nie może, bo w szkolonej bibliotece są dwa egzemplarze. W takiej sytuacji niemożliwe, żeby cała klasa przeczytała”. Kolejna dodała: „W liceum mojego dziecka takim tytułem były »Chmury« Arystofanesa”.
Ponieważ „Antygona w Nowym Jorku” jest sztuką, istnieje jeszcze jeden sposób zapoznania się z treścią lektury – jest nim obejrzenie nagrania przedstawienia. Warto jednak podkreślić, że tytuł ten został wpisany na listę lektur jako tekst, więc młodzież powinna mieć możliwość sięgnięcia do źródła, a nie tylko po adaptacje.
W sieci można obejrzeć (podzielony na czternaście części!) spektakl Teatru Telewizji z 1994 roku w reżyserii Kazimierza Kutza. W obsadzie znaleźli się Anna Dymna (Anita), Jerzy Trela (Sasza), Jan Peszek (Pchełka), Jerzy Grałek (Policjant) oraz Ryszard Jasiński (John). Warto podkreślić, że nagranie udostępniła osoba, która zaznaczyła, że nie dysponuje żadnymi prawami autorskimi. Choć ma zaledwie 188 subskrybentów, to nagranie doczekało się 47 tysięcy wyświetleń.
Jednocześnie warto zauważyć, że spektakl nie jest dostępny choćby na VOD Telewizji Polskiej czy oficjalnych kanałach Ministerstwa Edukacji Narodowej. Dostęp do ważnej sztuki polskiego autora w gwiazdorskiej obsadzie jest możliwy dzięki komuś, kto poświęcił czas na zgranie, podzielenie i wrzucenie do sieci nagrania, które przecież musi znajdować się w archiwach.
Dostępne jest także nagranie „Antygony w Nowym Jorku” w reżyserii Andrzeja Liszewskiego. Sztukę wystawił teatr Rozmyty Kontrast w Powiatowym Centrum Kultury i Sztuki im. Marii Konopnickiej w Ciechanowie. Anitę zagrała Kinga Szpojankowska, Johna – Oliwier Białorudzki, a w pozostałych rolach wystąpili Tomasz Wóltańszki jako Policjant, Kamil Szczyglak jako Sasza i Mikołaj Zelech jako Pchełka. Scenografię przygotował Jerzy Ratowski, Za dźwięk odpowiadał Jan Lipski, za światło – Rafał Wachnik, a scenografię przygotował Jerzy Ratowski. To właśnie on udostępnił nagranie w sieci – i choć ma zaledwie 32 subskrybentów, to spektakl obejrzało w sieci ponad 15 tysięcy osób.
Inne wykonania dostępne w sieci przygotowały Grupa Teatralna smART oraz Teatr Kontynuacja.
Dramat Janusza Głowckiego zdobył uznanie nie tylko w Polsce. „Time Magazine” zaliczył „Antygonę w Nowym Jorku” do najważniejszych spektakli 1993 roku. Wystawiana była m.in. w USA, w Rosji, w Hiszpanii i w Ukrainie. Sztuka doczekała się wielu ważnych adaptacji, m.in. w reżyserii Izabelli Cywińskiej z 1993 roku (obsada: Henryk Talar, Maria Ciunelis, Janusz Michałowski, Piotr Fronczewski) czy w reżyserii Andrzeja Szczytki z 2017 roku (obsada: Piotr Seweryński, Jolanta Jackowska, Krzysztof Pyziak, Wojciech Droszczyński, Dariusz Kowalski).
Jednocześnie w 2025 roku młodzież, by przygotować się do rozszerzonej matury z języka polskiego, musi korzystać z nieoficjalnych nagrań lub pirackich ebooków, a niedofinansowane biblioteki szkolne nie są w stanie zapewnić wystarczającej ilości egzemplarzy lektur, nie mówiąc już o książkach wykraczających poza program…
Anna Tess Gołębiowska
Zdjęcie główne: kadr ze sztuki „Antygona w Nowym Jorku” w reżyserii Kazimierza Kutza dla Teatru Telewizji (fot. Ryszard Kornecki) oraz zrzuty ekranu z nagrania Baby od polskiego oraz ze strony empik.com
