Nie żyje Dubravka Ugrešić, pisarka transnarodowa

Dubra­vka Ugre­šić zmar­ła w wie­ku 73 lat. Choć uro­dzi­ła się na tere­nie daw­nej Jugo­sła­wii, nie lubi­ła być okre­śla­na mia­nem pisar­ki chor­wac­kiej – twier­dzi­ła, że jest pisar­ką trans­na­ro­do­wą. Oraz pisar­ką trau­ma­tycz­ną, ponie­waż trau­ma była czę­stym tema­tem jej twórczości.

O śmier­ci cenio­nej i nagra­dza­nej twór­czy­ni poin­for­mo­wał Zagrzeb­ski Insty­tut Mul­ti­me­dial­ny (MAMA Zagreb): „Ze smut­kiem infor­mu­je­my, że ode­szła Dubra­vka Ugre­šić. Dubra­vka zmar­ła dziś, 17 mar­ca 2023 roku, w Amster­da­mie, w oto­cze­niu przy­ja­ciół i rodziny”.

Pisar­ka ode­szła po cięż­kiej, choć krót­kiej cho­ro­bie. Pod koniec mar­ca obcho­dzi­ła­by 74. urodziny.

Dubra­vka Ugre­šić przy­szła na świat 27 mar­ca 1949 roku w Kuti­nie pod Zagrze­biem (dziś Chor­wa­cja, wte­dy – Jugo­sła­wia). Gdy w 1991 roku wybu­chła woj­na na Bał­ka­nach, pro­te­sto­wa­ła prze­ciw­ko niej wraz z inny­mi femi­nist­ka­mi. Za anty­wo­jen­ne poglą­dy zosta­ła potę­pio­na i padła ofia­rą hej­tu. W 1993 roku opu­bli­ko­wa­ła tekst „Cza­row­ni­ce z Rio” – nawią­zu­ją­cy do ata­ków na anty­wo­jen­ne femi­nist­ki. Publi­ka­cja oka­za­ła się takim skan­da­lem, że Dubra­vka Ugre­šić opu­ści­ła kraj. W ten spo­sób chcia­ła sprze­ci­wić się chor­wac­kie­mu nacjo­na­li­zmo­wi. Resz­tę życia spę­dzi­ła na emi­gra­cji, przede wszyst­kim w Amster­da­mie. Przy­zna­ła potem, że gdy­by nie roz­pad Jugo­sła­wii, nigdy nie opu­ści­ła­by kraju.

– Marzę o tym, że pew­ne­go dnia zedrę z sie­bie nalep­ki, któ­ry­mi upar­cie mnie oble­pia­ją (jak­bym była czło­wie­kiem-pla­ka­tem!) i sta­nę się zno­wu tyl­ko swo­im imie­niem i nazwi­skiem. Bo to wła­śnie, imię i nazwi­sko, jest wyra­zem naj­wyż­sze­go uzna­nia, jakie pisarz może zdo­być – napi­sa­ła Dubra­vka Ugre­šić w 1999 roku w tek­ście „Pisarz na wygna­niu” ze zbio­ru „Czy­ta­nie wzbro­nio­ne” (prze­kład Danu­ta Ćirlić-Straszyńska).

Dubra­vka Ugre­šić była pro­fe­sor­ką lite­ra­tu­ry rosyj­skiej, przez 20 lat pra­co­wa­ła w Insty­tu­cie Teo­rii Lite­ra­tu­ry na uni­wer­sy­te­cie w Zagrze­biu; pod­ję­ła się m.in. wyda­nia zbio­ru alter­na­tyw­nej pro­zy rosyj­skiej (1988). Była pisar­ką, ese­ist­ką, kry­tycz­ką kul­tu­ry, sce­na­rzyst­ką publi­cyst­ką i tłumaczką.

Jed­nym z czę­sto poru­sza­nych przez nią wąt­ków była mul­ti­kul­tu­ro­wość, z któ­rą zetknę­ła się zarów­no w Jugo­sła­wii (odno­sząc się do ste­reo­ty­pów, pisa­ła, że dora­sta­ła w oto­cze­niu zalud­nio­nym przez inte­re­su­ją­ce stwo­rze­nia: Buł­ga­rzy byli „czar­ni”, Cyga­nie kra­dli małe dzie­ci, Wło­si jedli żywe koty, a Czar­no­gó­rza­nie nie byli ludź­mi, lecz żół­wia­mi), jak i póź­niej w USA oraz w Holandii.

W 1988 roku Dubra­vka Ugre­šić zosta­ła lau­re­at­ką NIN, czy­li jed­nej z naj­waż­niej­szych lite­rac­kich nagród w Jugo­sła­wii, w 2016 roku – lau­re­at­ką Nagro­dy Vile­ni­ca, przy­zna­wa­nej przez Zwią­zek Pisa­rzy Sło­weń­skich oso­bom pocho­dzą­cym z Euro­py Środ­ko­wej, a 2000 roku – lau­re­at­ką Nagro­dy Hein­ri­cha Man­na, przy­zna­wa­ną za esej przez nie­miec­ką Aka­de­mie der Kün­ste (Aka­de­mię Sztuki).

Za zbiór opo­wia­dań „Baba Jaga znio­sła jajo” otrzy­ma­ła w 2010 roku Nagro­dę Jamesa’a Tip­tree Jr. (obec­nie zna­ną pod nazwą Nagro­da Other­wi­se) – czy­li nagro­dę przy­zna­wa­ną za twór­czość fan­ta­sy i scien­ce fic­tion odważ­nie poru­sza­ją­cą tema­ty­kę płci. Daw­na nazwa nagro­dy nawią­zy­wa­ła do męskie­go pseu­do­ni­mu lite­rac­kie­go Ali­ce Bra­dley Shel­don; zmia­na nastą­pi­ła wsku­tek tra­ge­dii i skan­da­lu zwią­za­ne­go z pisar­ką. W 1996 roku otrzy­ma­ła Euro­pej­ską nagro­dę za esej Char­le­sa-Veil­lo­na za „Kul­tu­rę kłam­stwa” oraz „Muzeum bez­wa­run­ko­wej kapi­tu­la­cji” – przy­zna­wa­ną za pra­cę, „któ­ra nabie­ra war­to­ści świa­dec­twa lub dostar­cza owoc­nej kry­ty­ki współ­cze­snych spo­łe­czeństw, ich sty­lu życia i ich ide­olo­gii”. Za cało­kształt twór­czo­ści otrzy­ma­ła w 2006 roku mię­dzy­na­ro­do­wą czar­no­gór­ską nagro­dę Gra­da Teatra Budva „Ste­fan Mitrov Ljubiša”.

W 2005 roku zosta­ła nomi­no­wa­na do Mię­dzy­na­ro­do­wej Nagro­dy Booke­ra. W 2007 roku za książ­kę „Mini­ster­stwo bólu” otrzy­ma­ła nomi­na­cję do Nagro­dy Lite­rac­kiej Euro­py Środ­ko­wej „Ange­lus”, ponad­to nazwi­sko Dubra­vki Ugre­šić czę­sto poja­wia­ło się wśród osób typo­wa­nych do Lite­rac­kiej Nagro­dy Nobla.

Twór­czość Dubra­vki Ugre­šić na język pol­ski prze­tłu­ma­czy­ły Doro­ta Jovan­ka Ćir­lić i Danu­ta Ćir­lić-Stra­szyń­ska. W języ­ku pol­skim dostęp­ne są: „Niko­go nie ma w domu” (Znak), „Kul­tu­ra kara­oke” (Kor­po­ra­cja Ha!art), „Życie jest baj­ką” (Znak), „Kul­tu­ra kłam­stwa” (Wydaw­nic­two Dol­no­ślą­skie, Wydaw­nic­two Czar­ne), „Baba Jaga znio­sła jajo” (Wydaw­nic­two Czar­ne), „For­so­wa­nie powie­ści-rze­ki” (Pań­stwo­wy Insty­tut Wydaw­ni­czy), „Stef­cia Ćwiek w szpo­nach życia” (Wydaw­nic­two Czar­ne), „Ame­ry­kań­ski fik­cjo­narz” (Wydaw­nic­two Czar­ne), „Czy­ta­nie wzbro­nio­ne” (Świat Lite­rac­ki), „Mini­ster­stwo bólu” (Świat Lite­rac­ki, Wydaw­nic­two Czar­ne), „Muzeum bez­wa­run­ko­wej kapi­tu­la­cji” (Świat Lite­rac­ki) oraz „Domo­we duchy” (Znak).

Zdję­cie głów­ne: Dubra­vka Ugre­šić w 2016 roku, w Nor­man w Okla­ho­mie. Autor­stwo: She­vu­an Williams