W nocy z 24 na 25 marca przestawiamy zegarki o godzinę do przodu, przez to śpimy krócej. Dzięki zmianie słońce zaczyna jednak zachodzić później i dzięki temu możemy cieszyć się jego dłuższym towarzystwem. Zmiana czasu wiąże się też z licznymi problemami. W wielu dziedzinach gospodarki jest to równoznaczne z licznymi obciążeniami finansowymi i kłopotami administracyjnymi. Gdy wprowadzamy czas zimowy, wszystkie pociągi odbywające swoje kursy zmuszone są do godzinnych postojów. W drugą stronę, gdy przestawiamy zegarki na czas letni, wszystkie pociągi są o godzinę spóźnione. Większość banków w takich momentach blokuje możliwość dokonywania transakcji, żeby uniknąć niepotrzebnych problemów z wysyłką i zaksięgowaniem pieniędzy. Coraz częściej pojawiają się głosy, żeby zlikwidować obowiązek zmiany czasu i cały rok trzymać się „jednego zegarka”. Przy tej okazji przyjrzyjmy się książkom, w których czas odgrywa kluczową rolę.
Klasyka
Na samym początku nie można nie wspomnieć o dwóch najbardziej klasycznych książkach związanych z czasem. Pierwszą z nich jest wydana w 1872 roku książka „W osiemdziesiąt dni dookoła świata” Juliusza Verne’a. Jej głównym bohaterem jest Phileas Fogg, stereotypowy brytyjski dżentelmen – posiada duży majątek, należy do dżentelmeńskich klubów, grywa w wista i czyta dużo prasy. Pewnego dnia mężczyzna podejmuje się nietypowego zakładu, twierdząc, że będzie w stanie okrążyć Ziemię w 80 dni. Jeśli mu się uda, wygra 20 tysięcy szterlingów. Od tego momentu zaczyna się walka z czasem, Fogg wraz ze swoim służącym Passepartout wyruszają w podróż, podczas której korzystają ze wszystkich dostępnych środków lokomocji – latają balonem, pływają statkami, jeżdżą na słoniach i dorożkami. W powieści ważnym elementem jest zakończenie – w wyniku podróży dookoła świata dochodzi do tzw. paradoksu czasu – przeświadczony o przegranej Fogg wygrywa zakład, ponieważ zapomina o linii zmiany daty.
Drugą z klasycznych książek o czasie jest „Wehikuł czasu” Herberta George’a Wellsa, pioniera literatury science-fiction. Bohaterem powieści jest młody naukowiec pracujący nad maszyną, która umożliwiłaby mu podróżowanie w czasie. Gdy udaje mu się ją stworzyć, zaprasza znajomych badaczy na prezentację swojego wynalazku. Naukowcy początkowo bardzo sceptycznie odnoszą się do jego dzieła, jednak gdy ich młodszy kolega w czasie prezentacji znika, wprawia ich to w zdumienie. Od tego momentu zaczyna się wędrówka między różnymi epokami, młody naukowiec przenosi się zarówno w przeszłość, jak i daleką przyszłość. Wells wydał swoją książkę jeszcze pod koniec XIX wieku, stawiając milowy krok w rozwoju literatury fantastycznej.
Lem
Bardzo często temat paradoksów czasowych podejmował w swoich książek Stanisław Lem. Najczęściej pojawiają się one w „Dziennikach gwiazdowych”, czyli zbiorze opowiadań przedstawiających wyprawy w kosmos Ijona Tichego, najpopularniejszej postaci wykreowanej przez Lema. W wielu momentach bohater musi mierzyć się z przeróżnymi anomaliami czasowymi. Na przykład podczas „Podróży siódmej” Tichy zostaje obudzony przez tajemniczą postać; jest zaskoczony, ponieważ wyruszył w tę wyprawę sam. Kilka dni później to on budzi kogoś innego. Okazuje się, że Tichy rozmawiał z inną wersją siebie i wskutek zakrzywień czasoprzestrzeni w statku zaczynają się pojawiać jego sobowtóry. Gdy Tichy relacjonował później swoją przygodę wszyscy twierdzili, że były to jedynie jego przywidzenia. Czas odgrywa ważną rolę także w „Podróży dwunastej”. Tichy musi dotrzeć na planetę Amauropię, na którą podróż trwa 30 lat. Udaje mu się dostać na nią wcześniej dzięki eksperymentalnemu wynalazkowi Profesora Tarantoga, który potrafi rozciągnąć kilka sekund do kilku miesięcy, ale również potrafi przyspieszać czas. Przez majstrowanie z maszyną Profesora czas płynął tak szybko, że Tichy codziennie budził się pod rządami innej władzy i dyktatury, ostatecznie został zmuszony do opuszczenia planety.
Philip K. Dick
Skoro był Lem to musi być i Dick. Amerykański pisarz miał obsesję na punkcie Lema; twierdził, że polski pisarz nie istnieje, jest sztucznym tworem wchodzącym w skład radzieckiego projektu propagandowego. Wróćmy jednak do czasu, który bardzo często występuje w jego książkach. Warto zwrócić uwagę na powieść „Dr. Futurity” w której główny bohater, żyjący w 2012 roku Jim Parsons, na skutek tragicznego wypadku samochodowego przenosi się w czasie do XXV wieku. Społeczeństwo przyszłości nie przypomina tego, w którym żył Parsons, nie dochodzi do naturalnych narodzin, tylko wskutek śmierci może dojść do powstania nowego zarodka. Na świecie eliminowani są słabi i biedni, w związku z czym ludzkość ma szansę na przeżycie. Istnieje tylko jedna rasa, która powstała z mieszanki innych, biali ludzie wymarli setki lat wcześniej. Po tym jak Parsons pomaga umierającej kobiecie, zostaje zesłany na Marsa. W XXV wieku ratowanie umierających jest bardzo ciężką zbrodnią. W czasie podróży Parsons uczy się jak obsługiwać wehikuł czasu i od tego momentu zaczynają się jego przygody ze skokami w przeszłość i przyszłość.
„Straż nocna” – Terry Pratchett
Swoje trzy grosze do tematyki czasu w literaturze musiał dorzucić również Terry Pratchett, który w swoim „Świecie Dysku” poddał satyrze chyba każdy możliwy aspekt życia. W „Straży Nocnej” Samuel Vimes, naczelnik Straży Miejskiej, po uderzeniu pioruna zostaje przeniesiony w przeszłość, chwilę przed wybuchem rewolucji. Staje przed trudnym zadaniem, musi nauczyć młodszą wersję siebie policyjnego fachu, a następnie wyśledzić groźnego mordercę. Później musi dobrze poprowadzić rewolucje, w innym przypadku straci przyszłość, a co za tym idzie wszystko co kocha – żonę, dzieci i swoje miasto.
„Rzeźnia numer 5” – Kurt Vonnegut
W powieści, której pełny tytuł brzmi „Rzeźnia numer pięć, czyli Krucjata dziecięca, czyli Obowiązkowy taniec ze śmiercią”, mistrz czarnego humoru Kurt Vonnegut łączy prawdziwą historię z elementami groteski, science-fiction, dramatu i komedii. Główny bohater powieści – Billy Pilgrim (ang. Pielgrzym) – posiada zdolność podróżowania w czasie, znajduje się jednocześnie we wszystkich momentach swojego życia i nie do końca potrafi kontrolować, który moment właśnie obserwuje. Podczas swoich wypraw doświadcza pobytu w obozie jenieckim w Dreznie, który znajduje się w tytułowej rzeźni. Wraz z kilkoma innymi amerykańskimi żołnierzami ukrywa się w chłodni w piwnicy, dzięki czemu jako nielicznym udaje im się przeżyć bombardowanie miasta. W czasie gdy Vonnegut publikował swoją powieść, temat ataku na Drezno nie funkcjonował w publicznej dyskusji. Ostatecznie „Rzeźnia numer pięć” była pretekstem do rozpoczęcia dywagacji nad tym, czy bombardowanie zamieszkałego przez niemal milion ludzi miasta, które nie miało żadnej strategicznej funkcji, było słuszne.
Harry Potter
Również w serii książek o nastoletnim czarodzieju Harrym Potterze pojawia się bardzo istotny motyw podróży w czasie. W trzeciej części cyklu, „Więźniu Azkabanu”, Hermiona używa zmieniacza czasu, żeby zaliczyć wszystkie egzaminy na najwyższe oceny. Gdy złapany i osadzony w Azkabanie zostaje ojciec chrzestny Harry’ego, Syriusz Black, dyrektor Hogwartu Albus Dumbledore sugeruje trójce młodych czarodziejów skorzystanie z magicznego przedmiotu, by móc uratować Blacka skazanego na pocałunek dementora. W książce J.K. Rowling podczas podróży w czasie ważne było to, żeby nikt nie mógł cię zobaczyć.
Podejście naukowe
14 marca 2018 zmarł jeden z najwybitniejszych współczesnych popularyzatorów wiedzy o kosmosie Stephen Hawking, który przez większość życia zmagał się ze stwardnieniem zanikowym bocznym. Przez to musiał poruszać się na specjalnie skonstruowanym wózku, a porozumiewał się dzięki syntezatorowi mowy, który uruchamiał za pomocą ruchów policzkiem. Hawking zajmował się nauką na bardzo zaawansowanym poziomie, jednak oprócz tego pisał książki popularnonaukowe, w których w prosty i ciekawy sposób starał się wytłumaczyć fenomeny panujące we wszechświecie. Jedną z jego bestsellerowych książek była „Krótka historia czasu”, w której opisał teorie powstania wszechświata, fizyczny i matematyczny aspekt czasu.
Temat podróży i anomalii czasowych obecny jest w książkach od dawna i nie sposób wymienić wszystkich ciekawych przykładów. Temat paradoksów związanych z czasem pojawia się zarówno w książkach fantastycznych, science-fiction, fikcjach historycznych, jak i publikacjach naukowych. Jest pewien aspekt, który łączy je wszystkie – żadna z nich nie znalazła odpowiedzi na pytanie, czym tak naprawdę jest czas, czy możliwe jest podróżowanie między wymiarami lub czy będzie to możliwe w przyszłości.
