Wiele nagłówków głosi dziś, że zmarł czeski pisarz, czy jednak Milan Kundera życzyłby sobie takich nekrologów? We Francji twórca spędził aż 48 lat; odszedł 11 lipca 2023 roku w swoim mieszkaniu w Paryżu. Istnieje możliwość, że jego szczątki spoczną w Brnie.
Czy był francuskim pisarzem czeskiego pochodzenia, pisarzem francuskim i czeskim czy pisarzem europejskim, nie ulega wątpliwości, że był twórcą wybitnym, a człowiekiem skomplikowanym. Był też postacią niezwykle tajemniczą – unikał wywiadów i spotkań autorskich, podobno zniszczył część rękopisów. W jego życiorysie są białe plamy, których wciąż nie udało się odtworzyć. Jego nazwisko wielokrotnie pojawiało się w gronie twórców typowanych do Nagrody Nobla. Być może był do niej nominowany – ale by taka informacja została upubliczniona, od nominacji musi upłynąć aż 50 lat.
– W jego losie odbił się cały XX wiek i cała historia komunistycznej Czechosłowacji – mówił o Kunderze Mariusz Szczygieł, autor licznych reportaży o Czechach zebranych m.in. w tomach „Gottland”, „Zrób sobie raj” czy „Láska nebeská”.
Śmierć pisarza potwierdziła Anna Mrázová, rzeczniczka Biblioteki Ziemi Morawskiej w Brnie (Moravské zemské knihovny v Brně), drugiej co do wielkości biblioteki w Czechach. Ta instytucja jest w posiadaniu ogromnego zbioru przekazanego przez Milana Kunderę, w skład którego wchodzi m.in. liczący 3 tysiące tomów księgozbiór zdjęcia autora, rysunki, wycinki prasowe czy prywatną korespondencję, o której zwrot w przeszłości poprosił przyjaciół. Do tego niezwykłego gestu przekonała pisarza żona, Věra Kunderová, zainspirowana… snem. Przyśnił jej się Philip Roth, który miał ją nakłonić do takiej formy pogodzenia się przez Kunderę z rodzinnym miastem.
Milan Kundera urodził się 1 kwietnia 1929 roku w Brnie, jego rodzicami byli Milada Kunderová oraz profesor i wybitny pianista Ludvík Kundera. Był jedynakiem.
Zanim został wybitnym prozaikiem, zachłysnął się socjalizmem i pisał wiersze utrzymane w konwencji socrealizmu. Debiutował w 1953 roku tomem „Człowiek rozprzestrzenia ogród” (Člověk zahrada širá). Należał do Komunistycznej Partii Czechosłowacji, z której dwukrotnie został usunięty. Stanowiło to inspirację do jego pierwszej powieści „Żart” (Žert) wydanej w 1967 roku. To właśnie „Żart” przyniósł Milanowi Kunderze światową sławę, gdyż opowiadał krytyczną historię komunistycznej Czechosłowacji, choć sam autor stwierdzał, że była to historia miłosna. Dość szybko jego teksty trafiły na czarną listę – nikt w Czechosłowacji nie opublikowałby Kundery, jego nazwisko było skazane na zapomnienie.
Wraz z innymi intelektualistami, m.in. z Václavem Havlem, późniejszym prezydentem, zaangażował się w Praską Wiosnę. Echa prześladowań znalazły odbicie m.in. w „Księdze śmiechu i zapomnienia” (Kniha smíchu a zapomnění, 1979) oraz „Nieznośnej lekkości bytu” (Nesnesitelná lehkost bytí, 1984) napisanych już na emigracji.
Komunistyczne władze odebrały Milanowi Kunderze obywatelstwo czechosłowackie w 1979 roku za krytykę ustroju na łamach „Le Monde”. Kundera był wtedy wykładowcą Uniwersytetu w Rennes. Francuskie obywatelstwo uzyskał w 1981 roku. Zaczął publikować wyłącznie po francusku, a przez wiele lat nie pozwalał tłumaczyć na język czeski swoich nowych powieści. „Francja jest teraz moją jedyną ojczyzną” – oświadczył. Czeskie obywatelstwo odzyskał dopiero w 2019 roku. W 2020 roku otrzymał i przyjął Nagrodę im. Kafki.
– To bardzo ważny, symboliczny gest, symboliczny powrót największego czeskiego pisarza do Republiki Czeskiej – oświadczył wtedy w wywiadzie telewizyjnym Petr Drulák, ambasador Czech we Francji, który wręczył dokumenty dziewięćdziesięcioletniemu wówczas Kunderze. Dodał, że pisarz był w dobrym nastroju, przyjął dokument i podziękował.
Najsłynniejszą powieścią Milana Kundery była wspomniana już „Nieznośna lekkość bytu”. Choć napisana po czesku, wydana została najpierw w tłumaczeniu na język francuski jako „L’Insoutenable Légèreté de l’être”. Rok później, w 1985 roku, czeskie wersja ukazała się… w Kanadzie. Na wydanie w Czechach Kundera zgodził się dopiero w 2006 roku.
Głównym bohaterem „Nieznośnej lekkości bytu” jest chirurg Tomasz, krytyk komunizmu. Za publikację krytycznego artykułu zostaje zdegradowany – najpierw do roli lekarza w przychodni, a później trafia do pracy przy myciu okien. Tomasz prowadzi bujne życie erotyczne i wciąż zdradza ukochaną Teresę, zarówno z przypadkowymi kochankami, jak i z malarką Sabiną.
– To wtedy, w Paryżu, Milan dał mi rękopis „Nieznośnej lekkości bytu”. Przeczytałam go z ogromnym przejęciem. Nie tylko przypomniało mi to moje doświadczenia z Pragi w 1968 roku, ale jakoś niebywale korespondowało z emigracją i polskim Sierpniem – wspominała w 2009 roku Agnieszka Holland, która przełożyła książkę na język polski. – Wydawało mi się, że w tej powieści zawarta jest suma doświadczeń, które mogą być cenne dla polskiego czytelnika, i spytałam Kunderę, czy zgodzi się, bym przetłumaczyła powieść na polski. Zgodził się z entuzjazmem, a potem bardzo uważnie przeczytał przekład, chociaż polskiego nie zna, więc nie mógł ocenić jego jakości.
Przez większość życia towarzyszką Kundery była jego droga żona, Věra Kunderová (z domu Hrabánková), z którą spędził ponad 60 lat. Co ciekawe, nie wiadomo, czy ich ślub tak naprawdę był ważny. Anegdota głosi, że w ostatniej chwili pisarz zamienił się miejscami i dokumentami ze swoim świadkiem i najlepszym przyjacielem, co oznaczałoby, że Kundera wciąż był kawalerem, natomiast Vojtěch Jestřáb – bigamistą. Nie wiadomo, dlaczego twórca rozstał się z pierwszą żoną, którą była Olga Haasová. Wiadomo tylko, że rozwód nastąpił szybko, a oboje później milczeli na ten temat.
Niezwykle trudny był dla Milana Kundery i jego żony rok 2008, kiedy w czeskim tygodniku „Respekt” Adam Hradilek opublikował informację, że pisarz zadenuncjował Miroslava Dvořáčka, który został przez to skazany na 22 lata ciężkiego więzienia, z których odsiedział 14, w dużej mierze w obozie pracy. Czeski Instytut Badania Systemów Totalitarnych (USTR) potwierdził autentyczność raportu, ale pisarz zaprzeczył wszystkiemu. Pod donosem miało brakować odręcznego podpisu Kundery, który zapowiedział dochodzenie sprawiedliwości w sądzie, ale do procesu nigdy nie doszło. Pisarza bronił m.in. Václav Havel.
Próby zapełnienia białych plan w twórczości Milana Kundery podjął Jan Novák, który w 2020 roku opublikował książkę „Kundera. Ceský život a doba” (Kundera. Życie w czeskiej epoce). I choć Novák przeprowadził mozolną śledczą pracę, wertując m.in. protokoły tajnej policji, która Kunderę podsłuchiwała, to w książce skupił się na skandalach, w tym szczegółach erotycznego życia małżeństwa Kunderów oraz liczne zdrady pisarza. Widać, że bohatera swojej książki nie lubił, a przytaczane fakty przeplatał swoimi wnioskami.
„Ta książka jest nie o Kunderze, tylko o Nováku. Każda jej strona cuchnie wygórowanym ego i niekończącym się sadyzmem – oceniła uważana za najwybitniejszą żyjącą czeską pisarkę Radka Denemarková”, przytaczał Mariusz Szczygieł. A to oznacza, że Milan Kundera wciąż czeka na biografa z prawdziwego zdarzenia.
Ostatnią książką Milana Kundery było „Święto nieistotności” (La fête de l’insignifiance). Wydał ją w 2013 roku, po 13 latach całkowitego milczenia – najpierw we włoskim przekładzie (La festa dell’insignificanza), następnie po hiszpańsku, a dopiero potem po francusku. Czeskie tłumaczenie (Slavnost bezvýznamnosti) pojawiło się dopiero w 2020 roku – do tego też przyczyniła się Věra Kunderová.
Choć może wydawać się to przedziwne, to nie po raz pierwszy wieść o śmierci Milana Kundery obiegła świat. Jego nekrologi pojawiły się w lipcu 2020 roku. Do szumu informacyjnego bez wątpienia przyczyniło się podejście pisarza – nie udzielał wywiadów, nie angażował się w promocję najnowszej książki, odmawiał udziału w spotkaniach autorskich, nie podpisywał książek, pilnował, by nie robiono mu zdjęć. Chciał, by jego literatura mówiła sama za siebie.
Michal Fleischmann, ambasador Czech we Francji, oświadczył, że wolą Milana Kundery było spocząć w Brnie.
– Od rodziny pana Kundery zależy, gdzie zechcą pożegnać go po raz ostatni. Jeśli miałoby się odbyć w Brnie, jesteśmy gotowi spełnić życzenia rodziny i złożyć szczątki Milana Kundery w honorowym miejscu na Cmentarzu Centralnym. Byłby to wielki zaszczyt dla miasta – oświadczył Filip Poňuchálek, rzecznik gminy Brno.
Jeśli ta wiadomość się potwierdzi, mogłoby to oznaczać, że po niemal półwieczu spędzonym we Francji, Milan Kundera wybaczył swojej ojczyźnie.
Anna Tess Gołębiowska
Zdjęcie główne: Elisa Cabo, CC BY-SA 2.0
